محمدحسن طباطبايی دكترای علوم اجتماعی، استاد دانشگاه جامع علمی كاربردی

با توجه به ماهیت قراردادهای نفتی و عدم انتشار آنها به صورت واقعی در سطح افكار عمومی در قبل از انقلاب اسلامی لازم به توضیح است كه مطالبی كه در پی می‌آید ترجمه مقالاتی است كه توسط اینجانب در قبل از انقلاب اسلامی در سال 1355 از مجله  اكونومیست (Economist) صورت گرفته است و این ترجمه در كنار درس اقتصاد نفت در دانشگاه تبریز ارائه گردید. متن ذیل مربوط به قراردادهای نفتی بعد از كودتای 1332 می‌باشد.

اینجانب بعد از انقلاب اسلامی به وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران مراجعه كرده و خواهان متن قراردادهای نفتی پیش از انقلاب جهت مقایسه با قراردادهای نفتی جمهوری اسلامی ایران كه از طریق بیع متقابل و روش B.O.T صورت گرفته، شدم كه متأسفانه هیچ كدام را برخلاف قانون در اختیار اینجانب نگذاشتند؟!

1- در اكتبر 1953 مذاكرات میان دولت زاهدی و نمایندگان آمریكا درباره نفت ایران و بهره‌برداری از آن به وسیله انحصارات خارجی آغاز گردید.

2- در 17 اكتبر 1953 هوور، مشاور مخصوص وزارت امور خارجه آمریكا در مسأله نفت وارد تهران شد و درباره تشكیل كنسرسیوم بین‌المللی نفت برای استخراج، بهره‌برداری تصفیه و فروش نفت ایران با دولت زاهدی به مذاكره پرداخت.

 3- درفوریه 1954 كنفرانس نمایندگان نفتی آمریكا و انگلستان درباره تقسیم نفت ایران در لندن تشكیل گردید.

4- در 25 فوریه 1954 كمپانی بریتیش پترولیوم (B.P) و نمایندگان كمپانیهای نفتی آمریكا و سایر كمپانیها در غیاب ایران درباره چگونگی تشكیل كنسرسیوم بین‌المللی نفت برای بهره‌برداری از نفت ایران با هم به توافق رسیدند. كنسرسیوم جدیدالتأسیس تصمیم گرفت كه مبلغ 400 میلیون دلار به عنوان غرامت از دست دادن انحصار نفت ایران به كمپانی بریتیش پترولیوم (B.P) بپردازد. تقسیم‌بندی سهام انحصارات نفتی شركت‎كننده در كنسرسیوم بین‌المللی نفت به قرار ذیل صورت گرفت:

پنج كمپانی آمریكایی 1) استاندارد اویل نیوجرسی، 2) استاندارد اویل، كالیفرنیا، 3) تگزاس اویل كمپانی، 4) سوكوتی واكیوم اویل كمپانی، 5) گلفاویل كورپوریشن، بر روی هم 40% سهام را به دست آورد. 14% سهام به شركت نفتی انگلیسی، هلندی رویال داچ شل و 6% سهم به كمپانی نفتی فرانسوی فرانسوا دوپترول رسید.

5-در 8 دسامبر 1954 پس از تشكیل كنسرسیوم،‌ نمایندگان كنسرسیوم درباره تحویل و بهره‌برداری نفت جنوب به وسیله كنسرسیوم با دولت زاهد

 وارد مذاكره شدند.

6-در 19 دسامبر 1954 علی امینی وزیر دارایی دولت زاهدی قرارداد نهایی میان دولت ایران و كنسرسیوم بین‌المللی نفت را امضاء كرد.

7-قرارداد نفتی كنسرسیوم با ایران با قانون ملی شدن صنایع نفت مصوب 1951 كاملاً مغایرت داشت. طبق قانون ملی شدن صنعت نفت مقرر شده بود كه خود ایران باید از نفت ایران بهره‌برداری كند و حال آنكه طبق شرایط موافقت‌نامه میان ایران و كنسرسیوم اكتشاف و استخراج و حل و نقل نفت جنوب ایران به كنسرسیوم واگذار شده بود.

8- طبق شرایط قرارداد با كنسرسیوم، منطقه‌ای وسیع‌تر از اراضی تحت اختیار كمپانی بریتیش پترولیوم و به علاوه هشت جزیره خلیج فارس از جمله قشم و خارك و هنگام و هرمز و همچنین حاشیه خط ساحلی به شعاع سه مایل از این جزایر و از سواحل ایران در اختیار كنسرسیوم قرار گرفت.

9-كلیه پالایشگاهها، لوله‌های نفت، كارخانه‌های برق، خطوط تلگراف و تلفن، بنادر، راههای آهن و شوسه، فرودگاهها، ایستگاه رادیو در اختیار كنسرسیوم نفت قرار گرفت و نیز كنسرسیوم این حق را به دست آورد كه به میل خود راه‌آهن، بنادر و فرودگاه و ایستگاه رادیویی و خطوط تلفن احداث نماید و بدین ترتیب شركت ملی نفت ایران عملاً و كاملاً از كنترل ادارات و امور استخراج و تصفیه و حتی فروش نفت كنار گذاشته شد.

10-مدت بهره‌برداری كنسرسیوم طبق قرارداد مذكور 25 سال با حق تمدید بعدی سال 1994 تعیین شد. طبق ماده 41 این قرارداد ایران حق لغو قرارداد مزبور را ندارد و كنسرسیوم حق دارد تا انقضای موعد مقرر از نفت ایران بهره برداری كند.

11- قرارداد با كنسرسیوم در تاریخ 21 اكتبر 1954 در مجلس شورای ملی و در تاریخ 28 اكتبر در مجلس سنا به تصویب رسید.

12-کنسرسیوم درمدت 9 سال فعالیت خود یعنی تا سال 1963 بیش از 340 میلیون تن نفت استخراج كرد. این مقدار بیش از مقدار نفتی بود (325 میلیون تن) كه كمپانی بریتیش پترولیوم طی پنجاه سال فعالیت خود در ایران نفت از ایران استخراج كرده بود.

13- میزان نفتی كه در تمام این مدت توسط شركت ملی نفت ایران استخراج شد فقط 250 الی 260 هزار تن بود. یعنی كمتر از یك هزارم میزان استخراج كنسرسیوم بود.

14-كنسرسیوم از اجرای ماده 23 قرارداد خود با ایران مبنی بر تحویل 5/12% كلیه نفت استخراجی به ایران خودداری می‌كرد.

15-طبق ماده 17 قرارداد با كنسرسیوم، كلیه مخارج تأسیسات بهداشتی به عهده شركت ملی نفت ایران بود و 400 میلیون ریال هزینه این امور را دولت ایران باید تأمین كند.

16-كنسرسیوم در اوایل سال 1959 بدون موافقت دولت ایران و به طور یك‎جانبه شرایط موافقتنامه را نقض نمود و خودسرانه قیمت فروش نفت ایران را پائین آورد.

17-شاه ایران در مصاحبه با خبرنگار روزنامه لوموند در تاریخ 27 ژوئیه 1959 اظهار داشت كه از شرایط قرارداد با كنسرسیوم ناراضی است. او گفت: قراردادی كه در سال 1954 منعقد شد، دارای نواقص بسیاری است و ما می‌خواهیم سهم منافع خودمان را بالا ببریم.

18-در اوت 1957 لایحه واگذاری امتیاز بهره‌برداری از سه منطقه نفتی ایران، یعنی بلوچستان و منطقه شرقی كوههای زاگرس و زیرآبهای خلیج فارس به مساحت 23 هزار كیلومتر مربع از طرف شركت ملی نفت ایران به كمپانی نفتی ایتالیایی آنی آجیپ، واگذار شده و در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. كمپانی مزبور می‌بایست نفت و گاز مناطق مزبور را استخراج نماید و بر طبق شرایط امتیازنامه 75% از سود حاصل را به دولت ایران پرداخت كند.

19-در مِه سال 1958 مجلس شورای ملی ایران لایحه واگذاری امتیاز بهره‌برداری از یك رشته مناطق نفت‌خیز دیگر به كمپانی آمریایی «پان آمریكن پترولیوم كورپوریشن» را با شرایط مشابه به تصویب رسانید. مساحت بهره‌برداری این كمپانی 19 هزار كیلومتر مربع بود كه در فارس و بوشهر قرار داشت.

20-در ژوئن 1958 مجلس شورای ملی لایحه واگذاری بهره‌برداری از منطقه نفتی دریای عمان به مساحت 100 كیلومتر مربع با شرایط مشابه دو قرارداد فوق به كمپانی نفتی كانادایی «سپ فایر پترولیوم لی میتد» به تصویب رسانید.

21-در سال 1965 شركت پتروشیمی وابسته به شركت ملی نفت ایران تأسیس گردید. این شركت در آغاز سال 1966 با شركتهای آمریكایی یك رشته قرارداد بست كه به موجب این قراردادها چند مؤسسه بزرگ پتروشیمی بر پایه مشاركت در بندر شاهپور آبادان و جزیره خارك ایجاد گردید و در سال 1970 از این مؤسسات بهره‌برداری آغاز گردید.

22-در سال 1966 یك كارخانه تولید كود شیمیایی كه در شمال شیراز ساخته شد، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این كارخانه با كمك‌های فنی كارشناسان فرانسه ساخته شده است.

23- در مؤسسات پتروشیمی با استفاده از محصولات نفت، گوگرد، آمونیاك، اسید فسفریك گرد لباسشویی و دیگر محصولات شیمیایی تولید شده و علاوه بر مصرف داخلی مقداری از آنها به خارج صادر گردید، تولید صنایع پتروشیمی با آهنگ پرشتابی رشد یافت، اضافه رشد سالیانه آن در سالهای 70ـ 1969 به 178 درصد و در سالهای 72ـ 1971 به 203 درصد رسید.

24- در ژانویه 1966 بین ایران و شوروی قرارداد استخراج گاز و استفاده از گاز در صنایع به امضاء رسید. شوروی در ازای واگذاری كارخانه ذوب آهن به ایران به صورت پاـ یاـ پای از ایران به مدت ده سال و هر سال ده میلیارد متر مكعب گاز دریافت می‌كند.

25- تا سال 1973 منابع نفت ایران به طور كامل در اختیار شركتهای نفت خارجی و به طور عمده كنسرسیوم بین‌المللی نفت بود كه از 99 درصد استخراج این منابع استفاده می‌كردند و سهم كنسرسیوم بین‌المللی نفت 90 درصد نفت استخراجی از این منابع می‌شد. میزان استخراج نفت از منابع نفتی ایران از سال 1963 تا 1975 از این قرار بود:

سال 1963 = 8/72 میلیون تن ــ سال 1964 = 84 میلیون تن.

سال 1965 = 8/93 میلیون تن ــ سال 1966 = 106 میلیون تن.

سال 1967 = 130 میلیون تن ــ سال 1968 = 142 میلیون تن.

سال 1969 = 162 میلیون تن ــ سال 1970 = 191 میلیون تن.

سال 1971 = 227 میلیون تن ــ سال 1972 = 3/262 میلیون تن.

سال 1973= 293 میلیون تن ــ سال 1974 = 302 میلیون تن.

26-ایران از لحاظ میزان استخراج نفت بعد از آمریكا، ونزوئلا و عربستان سعودی در جهان سرمایه‌داری مقام چهارم را داشت و در سالهای 1968 تا 1971 از عربستان پیشی گرفت و به مقام سوم رسید.

27-دبیر كل سازمان اوپك پاچاچی در ژوئن 1972 در لندن اظهار داشت شركتهای نفتی خارجی در سال 1970 معادل 2/79 درصد سرمایه‌گذاری خود،‌ از منابع نفت خاورمیانه درآمد داشته‌اند. در صورتی كه درآمد شركتهای آمریكایی از بهره‌برداری دیگر منابع زیرزمینی كشورهای در حال رشد معادل 5/13 درصد میزان سرمایه‌گذاری آنها را تشكیل داده است.

 28-سهم ایران از درآمد شركت نفت خارجی و به طور عمده كنسرسیوم بین‌المللی نفت طی 10 سال از سال 1963 تا 1972 بیش از 6 برابر افزوده شد. در سال 1963 سهم درآمد ایران 380 میلیون دلار بود و در سال 1971 به دو میلیارد و صد و یازده میلیون دلار و در سال 1972 به دو میلیارد و چهارصد میلیون دلار رسید.

29-در نوامبر سال 1970 ایران موفق شد سهم خود را از درآمد نفت كنسرسیوم بین‌المللی نفت 50 تا 55 درصد افزایش دهد. البته بخش مهمی از این درآمدها جهت خرید اسلحه روانه كشورهای غربی می‌گردید.

30- در سال 1973 ایران با كنسرسیوم نفت موافقت نامه‌هایی امضا نمود كه به موجب آن تمام منابع نفت و صنایع نفت و پالایشگاهها كه در اختیار كنسرسیوم بود به ایران محول گردید و به موجب این موافقتنامه فروش نفت به مدت 20 سال یعنی تا سال 1993 به كنسرسیوم واگذار گردید و نیز قرار شد كه به شركت كنندگان در كنسرسیوم متناسب با سهم آنها در كنسرسیوم طی این مدت نفت فروخته شود.

31 - در سال 1973 در ارتباط با افزایش پرشتاب تورم در جهان سرمایه‌داری و جنگ اعراب و اسرائیل و بالا رفتن قیمتهای كالاهای وارداتی، ایران به اتفاق دیگر كشورهای صادر كننده نفت اوپك قیمت فروش نفت را چهار برابر كرد و این اقدام موجب افزایش فراوان درآمد نفت گردید.

32- در سال 1974 درآمد نفت ایران به 6/18 میلیارد دلار رسید، ولی همانطور كه ذكر گردید بخش اعظم این درآمد برای خرید تسلیحات و دادن وام و اعتبار از جانب ایران به كشورهای سرمایه‌داری رشد یافته و كشورهای در حال رشد و سرمایه‌گذاری در این كشورها به مصرف رسید.

33 - در ژانویه 1975 شاه ایران در مصاحبه با خبرنگار روزنامه «السیاسیه» كویت اظهار داشت كه ایران پس از افزایش درآمد نفت وام و اعتبار در اختیار كشورهای سرمایه‌داری رشد یافته گذاشته است و با صراحت اعلام كرد كه ایران به جهان باختر تعلق دارد.

 34- در اواخر ژانویه 1975 هویدا نخست وزیر اعلام كرد كه ایران از درآمدهای نفتی خود مبلغ 9 میلیارد دلار وام به كشورهای خارجی داده است.

نتیجه‌گیری:

ایران طی سالهای 74ـ 1972 از درآمد نفت فقط از آمریكا 8/6 میلیارد دلار انواع اسلحه مدرن خریداری كرده است. علاوه بر این، از انگلستان و آلمان غربی نیز اسلحه خریداری شده است. میزان كل خرید اسلحه ایران طی این مدت معادل 8 میلیارد دلار بود در حالی كه برابر آمار سازمان ملل متحد فروش اسلحه در سراسر جهان در سال به 20 میلیارد دلار می‌رسید. بدین ترتیب، سهم سرانه هزینه‌های نظامی مردم ایران كه سطح زندگی آنها چند برابر پائین‌تر از سطح زندگی اهالی كشورهای غربی است، نسبت به كشورهای عضو پیمان ناتو چندین برابر بیشتر است.

به طور كلی ایران از طریق خریدهای كلان اسلحه و دادن وام و اعتبار به كشورهای سرمایه‌داری عملاً بخش اعظم درآمدهایی را كه از نفت به دست می‌آورد به این كشورها باز می‌گرداند.

کتاب سقوط جلد اول موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی