اسداللّه‏ علم، وزير دربارسرّى غيرقابل رؤيت براى بيگانگان

     اسداللّه‏ علم در 11 نوامبر سال 1966 به وزارت دربار منصوب شد. او از سال 1966 رئيس دانشگاه
پهلوى بوده و پس از آن نيز اين سمت را حفظ كرده است. علم كه نزديكترين و مطمئن‏ترين دوست شاه
است، از خردسالى يكى از اعضاى محفل درونى دربار شاهنشاهى بوده است. انتصاب وى به دليل سهولت
دسترسى علم به شاه و نفوذ بر وى در اين مدت طولانى چندان موجب شگفتى نشده است. به هر حال،
انتصاب علم بر قدرت وى از طريق كنترل رفت و آمد سايرين به دربار، افزود علم همچنين مسئوليت
نظارت بر اعمال و فعاليت‏هاى دولت را توسعه داده است. او به ويژه در امور سياسى مربوط به دربار، يعنى
جايى كه ديپلماسى و جاذبه شخصى وى بيش از هر جايى مؤثر است، سياستمدارى باهوش و مجرب
است.

     امير (شاهزاده) اسداللّه‏ علم در سال 1918 در بيرجند متولد شد. او تنها پسر محمد ابراهيم‏خان
(شوكت‏الملك)، زميندار ثروتمندى است كه نسل‏اندر نسل ارباب بود و دوست بسيار نزديك پدر شاه
فعلى بود. اسداللّه‏ دوره دبيرستان را در بيرجند گذارند و سپس وارد دانشكده كشاورزى كرج گرديد. طبق
اخبار و گزارشات، در دهه 1930 پدرش او را به همان مدرسه‏اى در سوئيس فرستاد كه شاه فعلى (و
وليعهد آن زمان) در آن مدرسه درس مى‏خواند. گفته مى‏شود كه دوستى نزديك بين اين دو نفر در همان
مدرسه شكل گرفت. وى در سال 1942 در وزارت كشاورزى شروع به كار كرد و سال بعد پيش خدمت
خصوصى شاه شد كه پست افتخارى است. در 1944 به‏عنوان بازرس در وزارت كشور مشغول كار گرديد،
ولى اواخر همان سال به انگلستان رفت و در دانشگاه اكسفورد و در رشته اقتصاد ادامه تحصيل داد. پس از
بازگشت به صورت يك بازنشسته در املاكش سكنى گزيد، ليكن در سال 1947 به‏عنوان استاندار
بلوچستان (محل اقامتش) منصوب شد. در سال 1950، هنگامى كه در سن 32 سالگى متصدى مقام
وزارت كشور در كابينه محمد ساعد گرديد، جوانترين وزير در تاريخ كشور ايران محسوب مى‏شد.

     در خلال سال 1950، علم در سه كابينه شركت داشت و در اكتبر همان سال به سرپرستى املاك
خاندان پهلوى گمارده شد. در ژانويه 1951، شاه كميسيونى براى تقسيم املاك خانواده پهلوى تشكيل داد
و رياست اين كميسيون را به علم سپرد. پس از رسيدن محمد مصدق به نخست‏وزيرى (مارس 1951)،
علم در پست خود باقى ماند، اما دشمنى خانوادگى او با مصدق سبب شد كه در طول زمامدارى مصدق،
تحت نظارت در خانه‏اش محبوس بماند. در سال 1953 با بازگشت مجدد شاه به قدرت، علم به يكى از
نزديكترين مشاوران وى مبدل شد. در خلال سالهاى 1955 تا 1957 بار ديگر تصدى وزارت كشور را
برعهده داشت. علم در سال 1957 بنا به درخواست شاه و به صورت يك رقابت سياسى با منوچهر اقبال،
كه از سال 1957 تا 1960 نخست‏وزير ايران بود، نسبت به تشكيل حزب مردم اقدام نمود. اين حزب در
چهارچوب مخالفتى وفادارانه (به شاه) فعاليت مى‏كرد و برنامه آن فراخوانى جهت توسعه تدريجى
اقتصادى، اجتماعى كشور بود. معذالك در سال 1960 بعد از انتخابات، وى از رهبرى حزب استعفا داد.
علم در اوايل سال 1961 به‏عنوان نماينده زابل به مجلس وارد شد و از اين سمت نيز كناره گرفت. مدتى بعد
او گفت: «اين تجربه ناخوشايندى بود و من از سياست سرخورده و دلسرد شده‏ام». در سال 1961 به سمت
معاونت اجرايى و رئيس هيئت ناظران بنياد پهلوى منصوب شد. او اين سمت را تا ژوئن سال 1962 كه به
مقام نخست‏وزيرى نائل شد، عهده‏دار بود.

     علم در دوران 20 ماهه تصدى مقام نخست‏وزيرى، بيشتر يك مجرى و اداره‏كننده بود تا تدوين‏كننده و
سياستگذار. وى برنامه‏هاى ضد فساد اسلاف خود را ادامه داد و مراقبت مى‏كرد تا برنامه‏هاى اصلاحى
شاه به مورد اجرا گذاشته شود و انتخابات مجلس را كه براى مدت طولانى به تأخير افتاده بود نسبتا آرام و
امن برگزار نمود. عليرغم جانبدارى مستمر از تعهدات ايران به غرب، بهبود روابط ايران با شوروى را
هدايت مى‏نمود. وى با امريكا و انگلستان روابط دوستانه‏اى دارد. زمانى كه عبدالحسين بهنيا، وزير دارايى
كابينه او، كه كشور را از مشكلات مالى نجات داده بود، در اكتبر سال 1963 استعفا داد، علم شخصا
عهده‏دار پست وزارت اقتصاد و دارايى شد.

     علم فردى است باهوش، خوش‏قيافه، غربگرا و اشرف‏زاده‏اى اجتماعى كه از زندگى پر زرق و برق و
تجملى لذت مى‏برد. او به بسيارى از آداب و رسوم فئودالى كه هنوز هم به طرق مختلف در ايران هم رواج
دارد، پايبند است. او مسئوليت مبارزه با بى‏سوادى را، كه از طرف شاه مقرر شده است، برعهده دارد. وى در
طول 20 سال گذشته قسمت اعظم املاك خود را از دست داده كه اين كار يا به صورت دوستانه و يا در
جريان برنامه اصلاحات ارضى بوده است. او با احداث يك كارخانه قند، صنعت را به قسمت دور افتاده‏اى
از املاك خود وارد كرده است. او به اروپا مسافرت كرده و حداقل سه مرتبه در سالهاى 1957 با بورس
اعطايى Leader Grant و در سالهاى 1964 و 1966 براى امور مربوط به دانشگاه پهلوى به امريكا سفر
نموده است. در 1963 به وى نشان تاج (درجه يك) اعطا شد و در سال 1966 در پاكستان به او هلال
پاكستان اهدا گرديد.

     همسر علم، دختر قوام‏الملك شيرازى يكى از ملاكين ثروتمند شيراز است. او چندين بار در سمت
نديمه ملكه فرح خدمت كرده است. علم 2 دختر دارد. رودابه دختر بزرگ او در سال 1945 متولد شد و
فعلاً دانشجوى دانشگاه پنسيلوانيا است. دختر جوانتر او «ناز» متولد سال 1947 مى‏باشد و با ريچارد
آورى، پسر يك قهرمان تنيس انگلستان، ازدواج نموده و در تهران زندگى مى‏كند. علم خانه‏اى در تهران و
منزل خانوادگى در بيرجند و چندين ويلا دارد، او به سواركارى عشق مى‏ورزد و اغلب با شاه تنيس‏بازى
مى‏كند و يكى از اعضاى شوراى انجمن شكار ايران است. او به زبان فارسى و انگليسى تسلط دارد.

13 مارس 1968 ـ 22/12/46

سند بعدي

اسداللّه‏ علم، وزير دربارسرّى

     اسداللّه‏ علم، به‏عنوان وزير دربار از تمام مقامات ديگر به شاه نزديكتر است. ما عموما او را مرد شماره
دو ايران و بالاتر از رقيب سياسى وى، يعنى هويدا، نخست‏وزير ايران، قلمداد مى‏كنيم. او از نخست‏وزير
سابق (1964 ـ 1962) و از قديم‏الايام يكى از معتمدان نزديك شاه بوده است. مشهور است كه وى تا حد
بسيار زيادى در جريانهاى محافل اقتصادى و تجارى ايران دست دارد. به سهولت قابل دسترسى مى‏باشد
و غالبا مشتاق است كه سودمند واقع شود.

     عليرغم اين كه علم مدتهاى مديد به‏عنوان فردى اصولاً طرفدار انگليس شناخته شده بود، ولى به نقل
از وى گفته مى‏شود كه از چند سال قبل به اين نتيجه رسيده است كه آينده ايران در گرو روابط نزديك با
ايالات متحده مى‏باشد، ما تصور مى‏كنيم كه اين مطلب به‏طور اساسى درست باشد. سفراى سابق وى را
معتبرترين كانال براى تماس غيرمستقيم با شاه مى‏دانستند. به نظر مى‏رسد وى ديدگاههاى امريكا را به
نحو مطلوبى درك مى‏كند و احتمالاً در بيان اين ديدگاهها و نظرات معتدل خود براى شاه و به همين ترتيب
در انعكاس عقايد شاه در مورد مسائل مهم مورد علاقه مفيد مى‏باشد. علم كار راه‏اندازى است كه تقريبا
تمامى اطلاعات واصله يا حاصله از شاه را به صورتى دقيق و موثق زير نظر دارد. با اين وجود وى در
مسائل نظامى اطلاعات خاصى ندارد. گهگاه نسبت به شغل خود اظهار دلتنگى و خستگى مفرط مى‏كند.
اما واقعا معتقديم كه از قدرت لذت مى‏برد و بين خودش و هويدا، مجادله محتاطانه‏اى در جريان است. علم
از اين حقيقت كه قوانين فعلى به وى اجازه مى‏دهند روابط نسبتا منظمى با نمايندگان ارشد ديپلماتيك در
تهران داشته باشد، كاملاً خوشحال است.

     علم 45 سال دارد و عضو يك خانواده ثروتمند بلوچستان مى‏باشد. علم با دختر يك زميندار ثروتمند
شيرازى ازدواج كرده است و دو دختر دارد، وى در رشته اقتصادى دانشگاه آكسفورد تحصيل كرده است و
انگليسى را به روانى تكلم مى‏كند. مى 1972 ـ ارديبهشت 1351

از مجموعه اسناد بدست آمده از لانه جاسوسي در تهران – كتاب هشتم