تحلیل عملیات خیبر

در اواخر نیمه‌ی اول سال چهارم جنگ، عملیاتِ بزرگ خیبر که یکی از معروف‌ترین عملیات‌های دوران دفاع مقدس بود، انجام شد. در عملیات خیبر، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عملاً نقش اصلی را در محور هورالهویزه بر عهده داشت و توانست به عمق مواضع ارتش عراق تا کنار رودخانة دجله در مسیر جاده‌ی بصره- بغداد پیشروی کند و دو جزیره‌ی مجنون را در آب‌های هور به تصرف در آورد. در این عملیات، ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز علاوه بر اجرای تک در محور زید، از عملیات سپاه به ویژه در حوزه‌ی ترابری و تأمین پوشش هوایی پشتیبانی کرد. در این مقاله (به قلم حسین علایی)، که بخش پایانی آن را پیش رو دارید، با روشی توصیفی- تحلیلی به نقش و کارکرد قوای سه گانه‌ی ارتش جمهوری اسلامی ایران در جریان انجام عملیات خیبر پرداخته می‌شود.

در شب نخست عملیات، طبق طرح قرار بود هوانیروز 6 گردان نیروی رزمنده را با انواع بالگرد به جزیره‌ی مجنون شمالی منتقل کند. اما به دلیل زمان بردن پاک‌سازی جزیره‌ی مجنون شمالی و نیز نگرانی خلبان‌ها از وضعیت محل نشستن بالگردها، علیرغم تلاش‌های فراوان، در شب و روز اول کم‌تر از هزار نفر از این طریق به جزیره‌ی شمالی منتقل شدند. بنابراین هوانیروز در شب نخست عملیات نتوانست از حداکثر امکاناتش استفاده کند و سقوط یک فروند بالگرد شینوک در هور بر روحیه‌ی خلبانان بالگردها تأثیر منفی گذاشت. بنابراین مشکل اصلی در شب اولِ عملیات چگونگی رساندن نیروهای تازه نفس و امکانات لازم برای رزمندگان خط مقدم بود. از طرف دیگر، به دلیل قطع شدن ارتباط بی‌سیم‌ها، رابطه‌ی آن‌ها از جزیره با عقبه قطع شده بود. در نتیجه به رغم مناسب بودن وضعیت هوای منطقه، عملیات هلی‌بُرد در صبح روز عملیات ادامه نیافت.

آقای هاشمی‌رفسنجانی، فرمانده‌ی جنگ، در صبح روز عملیات 4 اسفند 1362 در این باره می‌گوید: «سحر بلند شدم، اخبار را از اتاق عملیات گرفتم. قرارگاه کربلا ناموفق و قرارگاه نجف موفق بود ولی از عملکرد هلی‌کوپترهای هوانیروز ناراضی بودند. قرار بود هوانیروز هزاران نفر نیرو را به آن طرف آب منتقل کند اما کم‌تر از هزار نفر را برده بود».[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 508] بنابراین به دلیل مشکلات ترابری برای رساندن نیرو و تدارکات به نیروهای خطوط مقدم، تثبیت مواضع تصرف شده با مشکل مواجه شد و ادامه‌ی عملیات برای رسیدن به هدف‌های مورد نظر دچار اخلال شد. 500 قایق فعال در عملیات و نیز بالگردهایی که با خود، نیروهای رزمنده، غذا و مهمات را به جزایر منتقل می‌کردند، در برگشت به پایگاه‌های خود، پیکر شهیدان و مجروحان را به عقبه انتقال می‌دادند. وسعت و عظمت کار هوانیروز، فرمانده‌ی جنگ را به هنگام بازدید از محل استقرار آن‌ها در روز 6 اسفند 1362 تحت تأثیر قرار داده بود و موجب تحسین سرهنگ جلالی شد.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 515] در عملیات خیبر سه فروند از بالگردهای شینوک آسیب دیده و منهدم گردیدند. یکی از بالگرد‌های شینوک مورد حمله یک جنگنده میگ عراقی قرار گرفت که بر اثر آن 33 رزمنده‌ بسیجی سرنشین آن که قرار بود به جزیره منتقل شوند، به شهادت رسیدند. از بالگردهای کبری هم به صورت محدودی برای مقابله با پاتک‌های ارتش عراق در جزیره‌ مجنون جنوبی استفاده شد. از جمله در روز 7 اسفند 1362 که قوای زرهی ارتش عراق حمله به جزیره‌ مجنون جنوبی را آغاز کردند، یک تیم آتش شامل دو فروند بالگرد کبری تحت فرماندهی یک بالگرد 214 به جزیره‌ مجنون جنوبی آمدند و به سمت پل شحیطاط رفتند و طی چندبار رفت و برگشت، شش دستگاه تانک عراقی را منهدم کردند. در این هنگام، آتش گرفتن تانک‌ها و بلند شدن دود آن‌ها نیرو و قوتی در رزمندگان ایجاد کرد و روحیه‌ آن‌ها را بالا برد. [موسوی، 1382: 121] اگر این حرکت بالگردهای کبری که بسیار به جا و مؤثر بود، تداوم می‌یافت، نیروهای آر.پی.جی. زن پیاده بهتر می‌توانستند با انبوه تانک‌های دشمن مقابله کنند. از روز 20 اسفند1362 که بالگرد دیگر هوانیروز ساقط شد قرار شد که دیگر در روشنایی روز پرواز نکنند. [هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 534]

در مجموع هوانیروز در عملیات خیبر با انجام 1291 ساعت پرواز شبانه‌روزی، 19400 رزمنده و شهید و مجروح را به مناطق عملیاتی ترابری و 700 تن آذوقه و مهمات را حمل کرد و 2691 مجروح را به بیمارستان‌های اهواز و ماهشهر رساند. در جریان عملیات خیبر یک خلبان و یکی از افراد فنی هوانیروز هم به شهادت رسیدند. [کریم‌زاده، 1390: 100]

سرتیپ دوم محمد انصاری می‌گوید: «هوانیروز به نام پشتیبانی در این نبرد حضور داشت. اما در واقع، به مشابه یک یگان رزمی می‌جنگید. اصل‌های غافل‌گیری و سرعت عمل، مبنای اقدام هوانیروز را شکل داده بودند. سپاه پاسداران از عملیات رمضان تا والفجر4، در هورالعظیم کار کرده و بر این ناحیه مسلط شده بود. اما امکان تدارکات و پشتیبانی این منطقه دشوار به نظر می‌رسید.» {انصاری، 1389] بالگرد شینوک خلبان انصاری در خلال پرواز در عملیات خیبر مورد اصابت قرار گرفت و ایشان زخمی شد. در این بالگرد یکی از فرماندهان سپاه به نام کریم نصر اصفهانی نیز حضور داشت که بر اثر جراحت ناشی از اصابت به بالگرد قطع نخاع شد. وی شاهد حماسه‌ها و فداکاری‌های افراد هوانیروز در زمینه‌ی جابه‌جایی نیروهای رزمی و پشتیبانی از عملیات بود.[جلالی، 1386: 76]

البته گاهی در جریان انتقال نیروها به جزایر، کوتاهی‌ها یا تمردهایی هم از سوی بعضی از خلبان‌های هوانیروز اتفاق می‌افتاد که گزارشی هم در این باره توسط فرمانده‌ هوانیروز در روز 11 اسفند 1362 تهیه شد و به اطلاع فرمانده‌ جنگ رسید. [هاشمی رفسنجانی، 1381: 522] در مجموع می‌توان گفت که علی‌رغم تلاش‌های بسیار هوانیروز و یگان‌های دریایی واحدهای مختلف سپاه پاسداران، مشکل حمل و نقل و تدارک نیروها حتی پس از عقب‌نشینی به جزایر همچنان باقی بود[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 527 و 529 و 531] و تا زمان نصب پل خیبری این مسأله حل نشد.

نیروی هوایی در عملیات خیبر

در 4 آذر 1362 یعنی حدود سه ماه قبل از عملیات خیبر، سرهنگ هوشنگ صدیق به جای سرهنگ معینی پور که بیمار بود به فرماندهی نیروی هوایی منصوب شد.[صحیفه‌ی امام، جلد18 :230] و سرهنگ عباس بابایی هم به معاونت عملیات نیروی هوایی برگزیده شد. از این زمان انتظار فعالیت و تحرک بیشتری از نیروی هوایی می‌رفت.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 388] برای ارزیابی نقش نیروی هوایی در عملیات خیبر باید توجه داشت که اصولاً نیروی هوایی می‌تواند کمک‌های ذیل را به هر نوع عملیات زمینی انجام دهد:

1. گرفتن عکس هوایی از منطقه‌ برنامه‌ریزی شده برای انجام عملیات

2. برقراری پوشش هوایی و خنثی‌سازی تهاجمات هوایی دشمن

3. به کارگیری سامانه‌های پدافند هوایی

4. انجام عملیات بمب‌باران در حمایت از واحدهای درگیر نیروی زمینی

حال با توجه به مؤلفه‌های فوق، به تشریح فعالیت‌های نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در عملیات خیبر می‌پردازیم. به دلیل برتری نیروی هوایی عراق و استقرار انواع سامانه‌های پدافند هوایی در جبهه‌ها، نیروی هوایی ارتش نتوانست قبل از عملیات خیبر، عکس هوایی مورد نیاز را برای شناخت کافی از زمینِ عملیات و چگونگی گسترش دشمن برای طراحان عملیات تهیه کند و آخرین عکس هوایی تهیه شده از محور زید هم مربوط به سه ماه قبل از عملیات و مروط به مورخ 14 آبان 1362 بود.[معین‌وزیری، 1383: 160]

نیروی هوایی در عملیات خیبر یک سایت هاگ به نام پیروزی را در منطقه‌ی بین کوشک و طلائیه مستقر کرد. این سایت دارای سه سکوی پرتاب بود و هر سکو نیز سه موشک هاگ در اختیار داشت. به خاطر کمبود قطعات یدکی، نیروی هوایی مجبور شد که سه روز پس از شروع عملیات در روز شنبه 6 اسفند 1362 یک سایت هاگ را برای فعال کردن سایت دیگر تعطیل کند.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 514] علاوه بر آن با شدت گرفتن بمب‌باران جزایر توسط هواپیماهای عراقی، از نیروی هوایی که دارای توپ‌های ضدهوایی اورلیکن بود، خواسته شد که تعدادی از این توپ‌ها را به جزیره‌ مجنون منتقل کند.

برای تأمین پوشش هوایی منطقه‌ عملیاتی خیبر، نیروی هوایی از هواپیماهای F14 استفاده می‌کرد که بسیار مؤثر بود و از فعالیت‌های جنگنده‌های دشمن می‌کاست.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 513] در عملیات خیبر، هواپیماهای F14 به صورت دو فروندی در ارتفاع 500 پایی و در سطح زمین پرواز می‌کردند و صدای زیادی ایجاد می‌کردند.{هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 518} این تاکتیک متفاوت از تاکتیک قبلی به کارگیری این هواپیماها در ارتفاع 24 هزار پایی بود و به نظر بعضی از خلبان‌های نیروی هوایی پرواز این هواپیماها در ارتفاع پایین، تاکتیک غلطی بود، زیرا رادار هواپیما نمی‌توانست در ارتفاع پست هواپیماهای دشمن را ببیند.[نمکی، 1391]

به هر حال علی‌رغم وجود پوشش هوایی و سایت هاگ، هواپیماهای توپولف عراقی با سرعت آهسته و به راحتی در منطقه‌ عملیاتی حضور می‌یافتند و اقدام به بمب‌باران مواضع رزمندگان اسلام می‌کردند. گاهی این هواپیماها با احساس امنیت و با باز کردن درب‌هایشان، مصالح فرسوده‌ ساختمانی مثل آهن قراضه را در فضای هور پرتاب می‌کردند که موجب تعجب بود. همچنین عراق به صورت بی‌سابقه‌ای از هواپیماهای سبک ملخی PC7 که با سرعت پایین حرکت می‌کردند برای حمله به قایق‌ها در آبراه‌های هور استفاده می‌کرد و گزارشی هم از آسیب دیدن آن‌ها نمی‌رسید که حکایت از ناکامی پوشش هوایی ایران داشت. ارتش عراق از این هواپیماها برای حمله به بالگردهای هوانیروز که در هور پرواز می‌کردند نیز استفاده می‌کرد. به عنوان مثال دو فروند از این هواپیماها به یک تیم سه فروندی آتش هوانیروز در هور حمله کردند که توانستند یک فروند بالگرد کبری را مورد هدف قرار دهند و ساقط کنند که خوشبختانه دو خلبان آن به اسامی رضا مقدمی و محمد خیری یزدی نجات یافتند.[قضاوت، 1388: 101] در حوالی صبح روز اول عملیات، هوا هنوز تاریک بود که هواپیماهای عراقی در فضای منطقه‌ی عملیات پرواز می‌کردند و مرتباً منور می‌ریختند تا آسمان منطقه روشن شود. تنها گزارشی که از هدف قرار گرفتن جنگنده‌های عراقی دریافت شده مربوط به گزارش سایت هاگ در مورد شلیک به یک جنگنده‌ سوخوی عراقی در 17 اسفند 1362 می‌باشد. امیر سرتیپ بازنشسته خلبان علیرضا نمکی معتقد است که: «وقتی دستور عملیات خیبر به ما رسید ما قبلاً در جریان آن قرار نگرفته بودیم و به همین منظور از منطقه شناسایی به ‌عمل نیامده بود».[نمکی، 1389]

امیر سرتیپ محمود خورند، مسئول پدافند هوایی عملیات خیبر، در بیان تجربیات خود از عملیات خیبر برای دانشجویان دافوس ارتش می‌گوید: «هواپیماهای جنگی دشمن در روز اول عملیات خیلی فعال نبودند».[خورند، 1389] ساعت 16:05 بعدازظهر روز 3 اسفند 1362 دو هواپیمای عراقی از بین پاسگاه شهید بقایی و باقری عبور کردند، اما آن قدر در هوا شن پراکنده بود که چیزی دیده نمی‌شد. ساعت 17:45، هواپیماهای عراقی مقر تیپ المهدی(عج) را بمب‌باران کردند که طی آن، تعدادی از افراد شهید و مجروح شدند.[موسوی، 1382: 106] از طرفی، هر روز به ویژه در روز 6 اسفند هواپیماهای عراقی مرتب در ارتفاع پایین، روی دو جزیره‌ مجنون پرواز می‌کردند و عقبه‌ یگان‌ها را نیز بمب‌باران می‌کردندکه باعث کاهش روحیه رزمندگان شده بود. [موسوی، 1382: 118] با گذشت 8 روز از عملیات، فعالیت‌های نیروی هوایی عراق افزایش یافت و در روز پنج‌شنبه 11 اسفند1362 تا نزدیک ظهر چندین بار هواپیماهای عراقی به اطراف قرارگاه نجف نفوذ کردند که پدافند قرارگاه عمل کرد. این اقدامات جنگنده‌های عراقی، فرمانده‌ جنگ را مجبور کرد تا به قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص) که از تیر رس دشمن دورتر بود، برود.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 522]به هر حال تا روزهای پایانی عملیات خیبر، فشار نیروی هوایی عراق و ایذاء بمب‌های شیمیایی وجود داشت.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 523] و پوشش هوایی و سامانه‌های پدافند هوایی ایران نتوانست مانع فعالیت جنگنده‌های عراقی شود. از عملکرد تهاجمی نیروی هوایی ارتش در عملیات خیبر اطلاع زیادی در دست نیست. فقط پس از آن که نیروهای ایران از کنار رودخانة دجله عقب‌نشینی کردند، فرمانده نیروی هوایی در روز چهارشنبه 10 اسفند 1362 اطلاع داد که منطقه‌ شرق دجله را بمب‌باران کرده است.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 521]

بنابراین می‌توان گفت که نیروی هوایی در جریان عملیات خیبر گاهی اوقات مواضع ارتش عراق را بمب‌باران می‌کرده است که در جریان این اقدامات، یک فروند جنگنده‌ F5 نیروی هوایی با توپ 23 م.م خودی مورد هدف قرار گرفت و در هور سقوط کرد. البته خلبان آن به نام آقای موسوی از هواپیما بیرون پرید و نجات یافت. در دوران عملیات خیبر بین فرمانده و معاون عملیات نیروی هوایی اختلاف وجود داشت و همین اختلاف مانع تحرک لازم نیروی هوایی بود که باعث گلایه‌ فرمانده قرارگاه نجف در جبهه می‌شد.[هاشمی‌رفسنجانی، 1385: 55] فرمانده عراقی که در جریان عملیات خیبر به اسارت سپاه پاسداران در آمد در ارزیابی عملیات خیبر بیان کرده است که در طی این نبرد، نیروی هوایی ارتش ایران بر عکس نیروی هوایی عراق، نقش مؤثری نداشت. [فرمانده اسیر عراقی، 1370: 22]

علاوه بر اقدامات فوق، تعدادی از بالگردهای شینوک و 214 نیروی هوایی هم در عملیات خیبر شرکت داشتند. اولین شینوک نیروی هوایی به محض برخاستن از زمین تعادل خود را از دست داد و به زمین خورد و آتش گرفت و کاملاً سوخت و چند نفر را نیز سوزاند.[جلالی، 1386: 76] لازم به ذکر است که نیروی هوایی قبول نکرد که خلبانانش به همراه هوانیروز آموزش‌های پرواز در شب را ببینند و مسئولیت آموزش و تمرین خلبان‌های خود را قبول کردند. اما بین آموزش در وضعیت جنگی و عادی فرق بسیاری است. یعنی ممکن است خلبانی در وضعیت معمولی به راحتی پرواز کند ولی در حالت جنگی خود را ببازد و مثل یک آماتور (تازه کار) عمل کند. [جلالی، 1386: 76]

نقش نیروی دریایی ارتش در عملیات خیبر

در عملیات خیبر تعدادی از تکاوران نیروی دریایی ارتش به همراه تعدادی قایق‌های سبک و و نیز یک تیم تعمیر و نگهداری فنی و واحدهایی از هوادریا و هاورکرافت در پشتیبانی از عملیات حضور داشتند.[سید قریشی، 1389] یک فروند بالگرد RH ، دو فروند SH وشش فروند AB212 به همراه دو فروند هواناو BH7 نیز در ترابری عملیات خیبر شرکت نمودند. البته تا روز 5 اسفند 1362 فرمانده‌ نیروی دریایی ارتش، ناخدا اسفندیار حسینی، معتقد بود که هاورکرفت‌ها را نمی‌شود از خلیج فارس به هور آورد.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 512] اما از روز سوم عملیات، فرمانده‌ی نیروی دریایی امکاناتی را برای کمک در هور در اختیار گذاشت.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 515]در مجموع نیروی دریایی ارتش با این امکانات تعدادی رزمنده، مهمات و خودرو را در جریان عملیات خیبر جابه‌جا نمود و تعدادی از شهدا و مجروحین را نیز به عقبه منتقل کرد.[اخگر، 27/12/1391] خلبانان نیروی دریایی قبل از عملیات خیبر به همراه هوانیروز آموزش‌های پرواز در شب را دیدند و بسیار عالی کار کردند و حماسه‌های بسیاری آفریدند.[جلالی، 1386: 76]اما هواناوها برای اولین بار بود که در جایی دور از دریا و ساحل حرکت می‌کردند و یکی از مشکلات هواناوها در حرکت از مسیر هور، پاره شدن بالشتک‌های لاستیکی آن‌ها در نیزارها بود که توان این وسیله‌ ترابری را به شدت کاهش می‌داد.

نصب پل شناور و پایان نیاز به ترابری هوایی

جهاد سازندگی در عملیات خیبر نقش مهمی را بر عهده گرفته بود. واحدهای مهندسی جنگ جهاد از حدود یک سال پیش از انجام عملیات خیبر، اقدامات خود را برای آماده‌سازی عقبه‌های منطقه شروع کرده بودند. بدین منظور گردان‌های پشتیبانی مهندسی جنگ جهاد با نام‌های امام علی(ع)، حرّ، حمزه، سید الشهداء(ع)، موسی ابن جعفر(ع)، امام رضا(ع) و مالک اشتر جاده‌ها و خاکریزهایی را بین منطقه‌ طلائیه تا شط‌علی، احداث کردند. فرمانده قرارگاه مهندسی جنگ جهاد، مهندس تقی رضوی بود که مدتی بعد در جبهه‌های جنگ شهید شد. علاوه بر آن، کار طراحی و ساخت یک پل شناور به طول 13 کیلومتر با عرض 3 متر و 2 متر بال محافظ به جهاد سازندگی واگذار گردید تا بتوان ارتباط بین جزیره‌ مجنون و ساحل خودی را برقرار کرد. مهندس بهروز پورشریفی با ارائه طرحی، از طریق فشرده کردن یونولیت‌ها و انداختن یک ورق فلزی عاج‌دار بر روی آن‌ها، احداث پل معلقی را که بتواند به صورت سریع نصب شود، پیشنهاد کرد. این پل با کمک قرارگاه صراط‌المستقیم وابسته به وزارت سپاه در کارخانه‌های کشور ساخته شد. [رفیق‌دوست، 1386: 83] به این طریق، جعبه‌هایی از نبشی به شکل قوطی کبریت و به طول 5/2 متر و عرض 2 متر و ارتفاع 40 سانتی متر طراحی گردید و یونولیت فشرده در درون آنها جای گرفت. با پیوند این جعبه‌ها به یکدیگر پلی به طول 13 کیلومتر و عرض 4 متر برای عبور خودروهای سبک، در حین عملیات خیبر احداث گردید که توانست مشکل تردد رزمندگان اسلام را پس از پایان عملیات خیبر حل نماید. نصب این پل بین جزیره‌ شمالی مجنون و ساحل هورالهویزه در روز جمعه 26 اسفند 1362 به پایان رسید و استفاده از آن آغاز گردید. [علایی، 1391: 56]مزیت این پل آن بود که با بالا و پایین رفتن آب هور، بالا و پایین می‌رفت. از سوی دیگر چنانچه هر قسمت از پل به وسیله هواپیما‌ها و یا آتش دشمن منهدم می‌گردید بلافاصله توسط رزمندگان جهاد سازندگی بازسازی می‌شد. این پل ظرف 8 ماه در کارخانجات مختلف کشور ساخته و ظرف چند روز نصب گردید. انتقال قطعات پیش ساخته‌ این پل عظیم از کارخانه‌های وزارت صنایع به منطقه عملیاتی، خود یک عملیات حمل و نقل عظیم بود. نصب این پل موجب شد تا راه ارتباطی به جزیره‌ مجنون شمالی برقرار گردد و نیاز به بالگردهای ترابری به طور کامل مرتفع گردد و مأموریت هوانیروز برای جابه‌جایی رزمندگان خاتمه یابد. جنگنده‌های ارتش عراق بارها به این پل حمله کردند ولی استفاده از این پل هیچ‌گاه متوقف نشد و پل خیبری نقش مهمی را در حفظ جزایر مجنون ایفا کرد.

ارتش و پدافند در جزایر مجنون

پس از آن که قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص) در 11 اسفند 1362 به این نتیجه رسید که امکان پیشروی در محورهای زید و طلائیه وجود ندارد، توجه خود را به حفظ جزایر مجنون معطوف ساخت و تصمیم گرفت تا واحدهایی از ارتش در پدافند جزایر به یگان‌های سپاه کمک کنند. بر همین اساس واحدهایی از تیپ1 لشکر21 حمزه از روز 14 اسفند 1362 در بخشی از پد مرکزی جزیره‌ی جنوبی مجنون مستقر شدند.[معین وزیری، 1383: 65] پس از اتمام پاتک‌های ارتش عراق و مأیوس شدن دشمن از بازپس‌گیری جزایر مجنون، عملیات خیبر پایان یافت. از این زمان تصمیم گرفته شد تا مسئولیت پدافند از جزایر مجنون شمالی و جنوبی به ارتش واگذار شود.[هاشمی‌رفسنجانی، 1381: 539 بنابراین از روز 5 فروردین1363 مسئولیت پدافند از جزایر بر عهده‌ قرارگاه کربلا دو ارتش متشکل از لشکر21 حمزه‌ ارتش و لشکر 17 علی‌بن‌ابیطالب سپاه قرار گرفت. لازم به ذکر است که به علت قرار گرفتن جزایر مجنون در هور و مشخص بودن فضای منطقه‌ی پدافندی برای دشمن، ارتش و سپاه در نگهداری از جزایر، متحمل خسارات و ضایعات زیادی شدند. پس از گذشت 11 روز از حضور یک تیپ از لشکر21 حمزه در پدافند جزیره‌ مجنون جنوبی، فرمانده‌ی نیروی زمینی در دیداری با فرمانده‌ی جنگ در تهران، خواهان خروج ارتش از جزیره‌ی مجنون جنوبی شد که در همان جلسه که رئیس‌جمهور هم در آن شرکت داشت، فرمانده‌ی سپاه با آن مخالف کرد. رئیس‌جمهور و رئیس‌مجلس هم با خروج نیروهای ارتش از جزیره‌ی جنوبی مخالف بودند.[هاشمی‌رفسنجانی، 1385: 57] به این ترتیب حضور واحدهایی از نیروی زمینی ارتش در پدافند جزایر مجنون ادامه یافت.

نتیجه گیری

عملیات خیبر یکی از ابتکارات نظامی و خلاقیت‌های دوران جنگ بود. این عملیات در مرحله‌ی اول در قطع کردن جاده‌ بصره- العماره موفق بود. اما نبود امکان پشتیبانی سریع و به موقع از رزمندگانی که با 40 کیلومتر پیشروی خود را به عمق مواضع دشمن رسانده بودند، موجب شد تا ارتش عراق بتواند با پای کار آوردن قوای زرهی و سازمان دادن آتش‌های توپخانه، آن‌ها را وادار به عقب نشینی تا جزایر مجنون بنماید. به کارگیری سلاح‌های شیمیایی به ویژه گازهای خردل در عقبه‌ی نیروهای خودی از سوی ارتش عراق، موجب شد تا پدیده‌ی جدیدی در جنگ به وجود آید و موجب تضعیف قوای خودی گردد.

نتیجه‌ی عملیات خیبر، پیروزی نظامی پر هزینه ‌ای بود که زمینه و ارزش اقتصادی هم داشت. این عملیات نشان داد که علاوه بر فداکاری و شجاعت رزمندگان اسلام و داشتن ابتکار عمل در طرح ریزی عملیات، نیاز به تسلیحات و تجهیزات و پشتیبانی قوی به ویژه وسایل و امکانات حمل و نقل رزمندگان از طریق آب (قایق) و هوا (بالگرد) از عوامل اصلی تداوم پیروزی است. به هر حال عملیات خیبر و حوادث رخ داده در خصوص آن، تجربه‌ی بزرگی از موفقیت‌ها و ناکامی‌ها در دوران جنگ تحمیلی است که سرمایه‌ی بزرگی برای تصمیم‌گیرندگان در آینده است. عملیات خیبر بار دیگر اختلاف نظرهای جدی بین فرماندهان ارتش و سپاه را آشکار ساخت. شیوه‌ها و تاکتیک‌های رزمی مورد استفاده سپاه و ارتش کاملاً از هم متمایز و نوع نگاه به جنگ و صحنه‌ی عملیات از عوامل اصلی اختلاف بود که در شرایط سخت، خود را بیشتر نشان می‌داد. نقش ارتش در این عملیات بسیار مهم، برنامه‌ریزی شده بود و گرچه ارتش بخش مهمی از توان خود را برای به ثمر رسیدن عملیات خیبر به‌ کار گرفت ولی عملاً ظرفیت و توانمندی‌های ارتش نتوانست به نیازهای این عملیات پاسخ لازم را بدهد و ارتش نتوانست انتظاراتی را که از وی در زمینه‌ی تأمین پوشش هوایی و ترابری رزمندگان وجود داشت، برآورده سازد. به هر حال در بررسی عملیات‌ها به هیچ‌وجه قصد تضعیف و تکریم بیش از حد نیست، بلکه باید ابهامات شکافته شود تا از آن‌ها درس بگیریم و اگر خدای ناکرده در آینده وضعیتی پیش آید بتوانیم با شناسایی نقاط ضعف و قوّت به خوبی تصمیم بگیریم.[منصوری، 1389]

1. اخگر، دریادار، مصاحبه با نگارنده در روز یکشنبه مورخ 27/12/1391 در باغ موزه

دفاع مقدس

2. اسدی، محمد جعفر، فرمانده‌ی تیپ33 المهدی(ع) ، مصاحبه با نگارنده، در باغ موزه‌ی دفاع مقدس، اسفند ماه 1391

3. انصاری، محمد، سرتیپ2 خلبان، از فرماندهان هوانیروز در زمان عملیات خیبر، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389

4. بختیاری، مسعود، سرتیپ2، یکی از فرماندهان و نویسندگان نیروی زمینی ارتش، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389

5. جلالی، محمدحسین، پرواز در شب، مجله خیبر شکنان، شماره دوم، اسفند ماه 1386، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس.

6. خورند، محمود، سرتیپ2، مسئول پدافند هوایی عملیات خیبر، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

7. ذاکری تراب، سرتیپ2، افسر عملیات قرارگاه کربلا، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

8. رضایی، محسن، جنگ به روایت فرمانده، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1390.

9. رضایی، محسن، سرلشکر، سایت تابناک، کد خبر: ۶۹۹۸، تاریخ انتشار: ۰۵ اسفند ۱۳۸۶ - ۲۲:۲۹.

10. رفیق‌دوست، محسن، در جنگ به اوج خودباوری رسیدیم؛ مجله خیبر شکنان، شماره دوم، اسفند ماه 1386، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس.

11. سیدقریشی، محمود، ناخدایکم ستاد، فرمانده هواناو در عملیات خیبر، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

12. صحیفة امام، مجموعه آثار امام خمینی، جلد18، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.

13. صفوی، سیدرحیم، سرلشکر، خبرگزاری فارس، شنبه چهارم اسفند 1386ساعت 12:20.

14. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، جلد دوم، تهران: نشر مرز و بوم، 1391.

15. فرمانده اسیر عراقی، تحلیل عملیات خیبر، فصلنامه بررسی‌های نظامی، سال دوم، شماره 8، تهران: دفتر مطالعات دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، زمستان 1370.

16. قضاوت، رحمان، حماسه‌های ماندگار هوانیروز در دفاع مقدس، تهران: ایرانچاپ، 1388.

17. کریم‌زاده، اردشیر و پایخان، صفر، هوانیروز و دفاع مقدس، جزوه ویژه دانشجویان دانشگاه افسری آجا، تهران: 1390.

18. کریم‌زاده، اردشیر و پایخان، صفر، حماسه‌های ماندگار هوانیروز در دفاع مقدس، چاپ دوم، تهران: ایرانچاپ، 1388.

19. کیانی، سورنا، سرهنگ ستاد، محقق و نویسنده تاریخ دفاع مقدس (استاد دافوس)، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

20. معین وزیری، نصرت الله، سرتیپ2 ستاد، تحلیلی بر عملیات خیبر، تهران: سازمان حفظ آتار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس آجا، 1383.

21. منصوری، عباسعلی، فرمانده دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران، چهاردهمین نشست تحلیل عملیات‌های دوران دفاع ‌مقدس در دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش، صبح روز بیستم دی‌ 1389.

22. موسوی، سیدابوالفضل، گزارش عملیات خیبر، فصلنامه نگین ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، سال دومریال شماره 7، زمستان 1382.

23. نمکی، علیرضا، سرتیپ 2 خلبان، از خلبانان نیروی هوایی حاضر در عملیات خیبر، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

24. نمکی، علیرضا، گفت‌وگوی نگارنده باسرتیپ2 خلبان علیرضا نمکی،تهران، باغ موزة دفاع مقدس، اسفند ماه 1391.

25. هاشمی‌رفسنجانی، اکبر، آرامش و چالش،کارنامه و خاطرات سال 1362، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1381.

26. هاشمی‌رفسنجانی

1.دریا دار اخگر مصاحبه با نگارنده در روز یکشنبه مورخ 27/12/1391 در باغ موزه دفاع مقدس

2.محمد جعفر سدی فرمانده‌ی تیپ33 المهدی(ع) ، مصاحبه با نگارنده، در باغ موزه‌ی دفاع مقدس، اسفند ماه 1391

3.محمد انصاری سرتیپ2 خلبان، از فرماندهان هوانیروز در زمان عملیات خیبر، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389

4.مسعود بختیاری سرتیپ2، یکی از فرماندهان و نویسندگان نیروی زمینی ارتش، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389

5.محمد حسین جلالی (1386/12) پرواز در شب؛ تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس. مجله خیبر شکنان(دوم)

6.محمود خورند سرتیپ2، مسئول پدافند هوایی عملیات خیبر، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

7.مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس ذاکری تراب، سرتیپ2، افسر عملیات قرارگاه کربلا، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

8.محسن رضایی (1390) جنگ به روایت فرمانده، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس

9.محسن رضایی (1368/12/5) محسن رضایی سرلشکر سایت تابتاک؛ کد خبر 6998

10.محسن رفیق دوست (1386/12) در جنگ به اوج خودباوری رسیدیم؛ تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس. مجله خیبر شکنان،(دوم)

11.مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سیدقریشی، محمود، ناخدایکم ستاد، فرمانده هواناو در عملیات خیبر، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

12.روح الله خمینی (1378) صحیفة امام، مجموعه آثار امام خمینی، جلد18، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی

13.مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (1386/12) صفوی، سیدرحیم، سرلشکر، خبرگزاری فارس، شنبه چهارم اسفند 1386ساعت 12:20.

14.حسین علایی (1391) تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، جلد دوم، تهران نشر مرز و بوم

15.دفتر مطالعات دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (1370) فرمانده اسیر عراقی، تحلیل عملیات خیبر فصلنامه بررسی‌های نظامی دوم (8)

16.رحمان قضاوت (1388) حماسه‌های ماندگار هوانیروز در دفاع مقدس، تهران: ایرانچاپ

17.اردشیر کریم زاده (1390) صفر، هوانیروز و دفاع مقدس، جزوه ویژه دانشجویان دانشگاه افسری آجا، تهران

18.اردشیر کریم زاده (1388) صفر، حماسه‌های ماندگار هوانیروز در دفاع مقدس تهران: ایرانچاپ

19.مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس کیانی، سورنا، سرهنگ ستاد، محقق و نویسنده تاریخ دفاع مقدس (استاد دافوس)، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

20.نصرت الله معین وزیری (1383) تحلیلی بر عملیات خیبر، تهران: سازمان حفظ آتار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس آجا

21.عباسعلی منصوری چهاردهمین نشست تحلیل عملیات‌های دوران دفاع ‌مقدس در دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش، صبح روز بیستم دی‌ 1389.

22.سید ابوالفضل موسوی (1382) گزارش عملیات خیبر فصل نامه نگین دوم (7)

23.مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس نمکی، علیرضا، سرتیپ 2 خلبان، از خلبانان نیروی هوایی حاضر در عملیات خیبر، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389.

24.اکبر هاشمی رفسنجانی (1381) آرامش و چالش،کارنامه و خاطرات سال 1362، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب

25.اکبر هاشمی رفسنجانی (1385) به سوی سرنوشت،کارنامه و خاطرات سال 1363، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب