روزی که شاه رفت
..... پس از اعلام خبر خروج شاه از ایـران در اخـبار ساعت 14 رادیو سراسری،کشور غرق در شـادی و هیجان شد. عباس قـره‌باغی دربـاره چگونگی خروج شاه از کشو در خـاطرات خـود می‌نویسد؛باتوجه به تصمیم شاه در جلسه شورای سلطنت،قرار بود شاه روز چهارشنبه 27 دی 1357 از کـشور خـارج شود اما غروب روز دوشنبه 25 دی کـه خـبر رأی اعـتماد مجلس سنا بـه دولت بـختیار در روزنامه‌ها منتشر شد،طـولی نـکشید که سپهبد بدره‌ای تلفنی اطلاع داد:«اعلی‌حضرت به جای چهارشنبه،فردا،روز سه‌شنبه صبح حرکت خـواهند کـرد و مسافرت خصوصی و غیررسمی است.» قره‌باغی مـی‌افزاید؛بـرای مسافرت غـیررسمی هـم روش خـاصی وجود داشت.معمولا نـخست وزیر، رؤسای مجلسین،رئیس ستاد و تعدادی از مقامات علاوه بر وزیر دربار و رؤسای تشریفات،در فرودگاه حـاضر مـی‌شدند.اما شاه به فرماندهان نیروهای نـظامی،حـتی بـه فـرمانده نـیروی هوایی، که بـه عـلت داشتن مسئولیت حفاظت هواپیمای اختصاصی و تشریفات پرواز،معمولا در مسافرتهای خصوصی و داخلی هم حضور پیدا می‌کرد اجازه نـداده بـود بـه فرودگاه بیایند.
حدود ساعت 10 صبح مشایعت‌کنندگان در پاویـن سـلطنتی فـرودگاه مـهرآباد در انـتظار ورود شـاه و فرح بودند.هواپیمای اختصاصی شاهین(جت 727)نیز مقابل پاویون قرار داشت. دقایقی بعد شاه نیز بر حفظ انضباط در نیروهای مسلح تأکید کرد و به قره‌باغی گفت:«مواظب بـاشید که فرماندهان یک وقت دیوانگی نکنند و به فکر کودتا نیفتد.»
عباس قره‌باغی از انتظار شاه برای دیدار با بختیار می‌نویسد:«اعلی‌حضرت در انتظار نخست وزیر و رئیس مجلس شورای ملی،در حالی‌که در سالن پاویـون سـلطنتی قدم می‌زدند با آقایان نخست وزیر و رئیس مجلس شورای ملی،در حالی که در سالن پاویون سلطنتی قدم می‌زدند با آقایان سجادی رئیس مجلس سنا و اردلان وزیر دربار صحبت می‌کردند.پس از مدتی آقـایان بـختیار و دکتر سعید آمدند.اعلی‌حضرت بلافاصله با آنها مشغول گفت‌وگو شدند.نخست وزیر اظهار نمود، ازدحام عجیبی در اطراف مجلس شورای ملی بود و با هـلی‌کوپتر از داخـل محوطه مجلس پرواز کرده،و الاّ نمی‌توانست بـا سـرعت خودش را به فرودگاه برساند.به‌هرحال معلوم شد که مجلس شورای ملی هم به دولت رأی اعتماد داده است.»1
شاپور بختیار در فصل پنجم کتاب یکرنگی با عنوان«وداع پادشـاه»از روز خـروج شاه می‌نویسد:
هلی‌کوپتر روی بـاند فـرودگاه نزدیک محلی که پادشاه ایستاده بود فرود آمد.اعلی‌حضرت پالتوی سرمه‌ای برتن داشت و دورش را عده‌ای از نظامیان و غیرنظامیان گرفته بودند.شهبانو هم در کنارش بود.[فصل]جدایی که در آن‌زمان هیچ‌کدام نمی‌دانستیم دائمی خواهد شـد،فـرارسیده بود.پس از آنکه من ادای احترام کردم،پادشاه به من گفت:«من 20 دقیقه است منتظر شما هستم» [گفتم]امیدوارم اعلی‌حضرت مرا ببخشند،در مجلس و در انتظار گرفتن رأی‌اعتماد بودم.
سپس شاه به اتفاق بختیار بـه اتـاق کوچکی در پاویـن سلطنتی رفتند که همسر شاه نیز آنجا بود. شاه از بختیار پرسید درباره حکومت نظامی در استانهای مختلف چـه خواهید کرد؟بختیار پاسخ داد یکی پس از دیگری لغو خواهند شد و تهران آخرین آنها خـواهد بـود.شـاه پرسید آیا استانداران را از بین نظامیان انتخاب می‌کنید یا از غیر نظامیان؟بختیار گفت غیرنظامیان را ترجیح می‌دهم اما از افسران بازنشسته خـوش‌نام نـیز استفاده خواهم کرد.فرح نیز وارد بحث شد و به شاه گفت:«بختیار از خودگذشتگی بـه خـرج داده اسـت و باید به او اعتماد کامل کرد.» سپس فرح از بختیار خواست برای برخی اشخاص که چندنفری از آنـها بدون سوءسابقه و برخی نیز مسائل مشکوکی داشتند،گذرنامه صادر کند2
سپس شاه در جـمع خبرنگاران داخلی حاضر در فـرودگاه گـفت:«همان‌طور که موقع تشکیل این‌دولت گفته بودم،مدتی است که احساس خستگی می‌کنم و احتیاج به استراحت دارم.ضمنا گفته بودم پس از اینکه خیالم راحت شود و دولت مستقر گردد به (به تصویر صفحه مـراجعه شود) مسافرت خواهم رفت.این سفر اکنون آغاز می‌شود و تهران را به سوی اسوان در مصر ترک می‌کنم...» شاه درباره مدت سفرش نیز گفت:«این بستگی به حالت من دارد و در حال‌حاضر نمی‌توانم آن را دقـیقا مـشخص کنم.»3
قره‌باغی صحنه خروج شاه را از کشور این‌گونه توصیف می‌کند:«اعلی‌حضرت بعد از خداحافظی از نخست وزیر،رؤسای مجلسین،چندنفر دیگر و من در حالی‌که خیلی متأثر بودند به طرف هواپیما حرکت کردند.در این‌موقع تـعدادی از افـسران و مأمورین مخصوص گارد شاهنشاهی و آشیانه سلطنتی در مسیر راه،اطراف اعلی‌حضرتین را گرفته و به نشانه خداحافظی دستهای اعلی‌حضرت و شهبانو را می‌بوسیدند.و یکی از آنها نزدیک پله هواپیما قرآن را در دست گرفته بود داخل هواپیما شده و در جـای نـگرانی در افق به هواپیما که در آسمان ایران از نظر دور می‌شد نگاه می‌کردم تا اینکه از نظر ناپدید شد.ساعت 10/1 بعد ازظهرروز سه شنبه 26 دی 1357 بود.»4 منصور رفیع‌زاده،آخرین رئیس شعبه ساواک در امـریکا،در خـاطرات خـود از خروج شاه از کشور می‌نویسد:«شـاه یـک دسـت کت و شلوار سنتی و فرح یک دست لباس تیره پوشیده بود.برسرودست فرح جواهرآلاتی دیده نمی‌شد.آنها ترتیبی داده بودند که فیلم‌برداران بـتوانند چـند صـحنه از سربازی را که به دست‌وپای شاه افتاده و تلاش مـی‌کردپاهای شـاه را ببوسد فیلم‌برداری کنند.شاه در حالی‌که اشک چشمانش حلقه زده بود،مانع از این‌کار شد و او را از زمین بلند کرد.»5 درهمین‌حال احمدعلی مسعود انـصاری در کـتاب مـن و خاندان پهلوی از خروج مقادیر زیادی جواهرآلات از کشور خبر می‌دهد:«در مـوقع ترک وطن،شاه و خانواده‌اش مقدار زیادی از جواهرات خود را همراه آوردند.از جمله شاه به همراه اثاث خود چهار (بـه تـصویر صـفحه مراجعه شود) جعبه جواهرات آورده که استوار شهبازی که همراه خانم[فریده]دیبا،مـادر فـرح،جواهرات را برای امانت سپردن به بانک سوئیس برده بود،به من گفت که جواهرات در چهار جـعبه بـزرگ،هـریک به اندازه نیم‌قد انسان بود.البته این‌جواهرات خود شاه و فرح بود،و الاّ سـایر افـراد خـانواده جواهرات خود را به‌طور جداگانه آورده بودند.»6
ویلیام فوربیس در کتاب سقوط تخت طاووس در توصیف صـحنه خـروج شـاه از ایران می‌نویسد:«آهنگ سریع‌تر می‌شد.شاه فرزندان خود را به ایالات متحده فرستاده بود،و در شـانزدهم ژانـویه خود او و همسرش آخرین افراد خانواده پهلوی بودند که در ایران باقی‌مانده بودند.(البته بـه جـز شـاه‌زاده حمید که آدم عجیبی بود)حوالی ساعت 30/12 بعد ازظهر چهار هلی‌کوپتر از کاخ نیاوران بـه سـوی فرودگاه مهرآباد پرواز کردند.(شاه معمولا از این‌روش استفاده می‌کرد تا نگذارد مخالفین بفهمند او در کـدام هـلی‌کوپتر اسـت تا به او شلیک کنند.)در فرودگاه صحنه خروج شاه،صحنت‌باری بود.شاه با چشمانی اشک‌آلود گـفت امـیدوارم که دولت بتواند گذشته را اصلاح و جبران کند و همچنین در پایه‌گذاری برای آینده موفق بـاشد.سـپس شـاه با مشتی خاک ایران در جیبش،کنترل جت بوئینگ 727 آبی و نقره‌ای رنگ را به دست گرفت و بـا هـمسرش بـه سوی تبعید پرواز کرد.»7در کتاب انقلاب ایران به روایت رادیو بی‌بی‌سی آمده اسـت تـا وقتی هواپیمای شاه،فرودگاه مهرآباد را ترک کرد،فقط اطرافیان و نزدیکان او از ماجرا اطلاع داشتند. مردم خبر رفـتن او را سـاعتی بعد،از اخبار رادیو تهران شنیدند:«ساعت 8/13 بعد ازظهر امروز شاهنشاه و شهبانو در مـیان بـدرقه آقای شاپور بختیار نخست وزیر،دکتر جـواد سـعید رئیـس (به تصویر صفحه مراجعه شود) مجلس شـورای مـلی،دکتر علیقلی اردلان وزیر دربار،و گروهی از رجال و شخصیتهای مملکتی فرودگاه مهرآباد را ترک گـفتند.»8
پس از انـتشار خبر خروج شاه از رادیو،مـردم سـراسر کشور بـا هـجوم بـه خیابانها به شادی و پایکوبی پرداختند.ایـن نـخستین تظاهرات شادمانه مردم در خیابانها طی روزهای انقلاب بود. رادیو بی‌بی‌سی از تهران گـزارش داد:«بـه محض اینکه خبر رفتن شاه در تـهران پخش شد، صحنه‌های وجـد و سـرور برپا گردید و هزاران نفر وارد خـیابانها شـدند و می‌خواندند و می‌رقصیدند و بوقهای اتومبیلهای خود را به صدا درمی‌آوردند و این‌صحنه‌ها در بسیاری از شهرها و قصبات دیـگر در سـراسر کشور منعکس گردید وسربازان بـه کـناری ایـستاده بودند و بعضی از آنـها در ابـراز وجد و سرور به مـردم مـی‌پیوستند.»9
بختیار در شورای امنیت ملی به فرماندار نظامی تأکید کرده بود که سربازان و مأمورین نـظامی از دریـافت شاخه‌های گل از مردم خودداری نکنند و در مـقابل پیـش‌آمدهای ناگوار خـونسردی خـود را حـفظ نمایند.اما همین دسـتورات وضع را به جایی رساند که بعد از خروج ساه ار ایذان، نه تنها پرسنل نظامی شاخه‌های گـل اهـدایی مردم را با میل و رغبت قبول کـردند،بـلکه آنـان را در آغـوش گـرفته روبوسی می‌کردند.10صـحنه‌هایی کـه سرآنتونی پارسونز،سفیر انگلستان در تهران،از خروج شاه به تصویر می‌کشد،خواندنی است:
کابینه بختیار و برنامه دولت او روز 16 ژانـویه مـوردتأیید مـجلس ایران قرار گرفت وشاه و همسرش همان‌روز فـرودگاه مـهرآباد تـهران را بـه مـقصد مـصر ترک گفتند.رادیو ایران ساعت دو بعد ازظهر خبر عزیمت شاه را پخش کرد.در آن‌ساعت من و همسرم و سایر اعضای سفارت و خانواده‌هایشان همه در محوطه سفارت بودیم.ناگهان همه شهر از شـادی منفجر شد و صدای بوق اتومبیلهایی که در حرکت بودند در فضا پیچید.از آن‌لحظه تا هنگام غروب مردم در خیابانها به رقص و شادی مشغول بودند.اتومبیلها با چراغ روشن و به صدادرآوردن بوقهای خود حـرکت مـی‌کردند.مردم به طرف سربازها رفته و آنها را می‌بوسیدند و شماره‌های فوق‌العاده روزنامه‌ها را با عناوین درشت«شاه رفت»توزیع می‌کردند.در عرض چندساعت مجسمه‌های شاه و پدرش در میادین (به تصویر صفحه مراجعه شود) شهر سـرنگون شـد که خود پیش درآمد سقوط رژیم بود.من هرگز صحنه‌های آن‌روز را فراموش نمی‌کنم.ما برای تماشای حرکات مردم در مقابل در بزرگ سفارت ایستاده بـودیم.مـردمی که در خیابانها حرکت می‌کردند هـمه در شـور و هیجان بودند و هنگام عبور از برابر ما دست تکان می‌دادند و بعضیها روزنامه‌هایی را که عنوان درشت«شاه رفت»بر روی آن نقش بسته بود به ما می‌دادند.سـربازان گـارد محافظ سفارت عاقلانه چـنین وانـمود می‌کردند که در شادی مردم شریک هستند.تظاهرکنندگان روی اتومبیل زره‌پوش آنها رفته و شعار می‌دادند و لوله‌های تفنگ سربازان با شاخه‌های گل مسدود شده بود.11
ویلیام سولیوان،سفیر امریکا در تهران،نیز خاطرات خـود را از آن روز در کـتاب مأموریت در ایران چنین ثبت کرده است:«شاه و شهبانو و همراهانشان طبق برنامه پیش‌بینی شده با تشریفات ساده‌ای از پاوین سلطنتی،فرودگاه مهرآباد ایران را ترک گفتند.جریان عزیمت شاه بعد ازظهر همان‌روز از رادیـو و تـلویزیون ایران پخـش شد و ساعتی بعد شهر تهران را غوغا و هیجان بی‌سابقه‌ای فراگرفت.جشن رفتن شاه سه یا چهار ساعت بـا حرکت دسته‌های تظاهرکنندگان در خیابانها و صدای بوق اتومبیلها و روشن کردن چراغها ادامـه یـافت.بـا عزیمت شاه از ایران مسئولیت حکومت و اداره امور کشور به‌طور کامل به دست شاپور بختیار افتاد.»12
دزموند هارنی از دیـگر نـاظران خارجی آن لحظات در ایران بود:«به خبرنگاران گفته بودند ساعت 10 صبح برای مصاحبه مـطبوعاتی بـا شـاه در کاخ شاه حاضر باشند،اما خبرنگاران را با اتوبوس به فرودگاه بردند و ساعت 30/10 به آنان گـفته شد سفر شاه لغو شده است و با خبرنگاران مصاحبه نخواهند کرد.اما چـند ساعت بعد رادیو از خـروج شـاه از کشور خبر داد...از ساعت دو به بعد از ظهرکه خبرش در همه‌جا پیچید،حتی در مجله اعیانی الهیه،در عرض چند دقیقه اتومبیلها شروع به بوق زدن و روشن کردن چراغها کردند.هیجان بالاگرفته بود.»13 آذر آریان‌پور،بعدها،هنگام نـگارش کتاب پشت دیوارهای بلند(از کاخ تا زندان)روز خروج شاه از کشور را این‌گونه یادآوری می‌کند:
اندکی بعد از صرف ناهار،گوینده تلویزیون با هیجان مردم را به شنیدن خبر مهمی دعوت کرد: «بینندگان عزیز،تـوجه شـما را به پیام اعلی حضرت همایونی که چندلحظه قبل از ترک وطن از فرودگاه مهرآباد پخش می‌شود،جلب می‌کنیم.»همه نفسها را درسینه حبس کردیم تا به آخرین پیام شاه گوش بدهیم.شاه بـا قـیافه خسته و آزرده‌ای در صفحه تلویزیون ظاهر شد.ملکه فرح با چهره‌ای گرفته در کنار همسرش ایستاده بود.پس از سخنان شاه که با کلماتی لرزان ادا شد،آنها سوار هواپیما شدند و کشور را ترک کردند.ظـرف چـندثانیه مردم با هیجان دیوانه‌واری به خیابانها ریختند تا سقوط نهایی یک دیکتاتور را جشن بگیرند.ما هم به مردم پیوستیم تا از نزدیک شاهد این‌مراسم استثنایی باشیم.صدای بوق ممتد اتـومبیلها گـوش را کـر می‌کرد.گروهی از مردم به سـربازخانه حـشمتیه رفـتند و ضمن تقدیم گل و شیرینی از سربازها دعوت کردند که اسلحه را زمین بگذارند و به مردم بپیوندند.سربازها به روی مردم لبخند می‌زدند...مردم از فـرط شـادمانی یـکدیگر را در آغوش می‌گرفتند و پایکوبی می‌کردند:تصاویر آیت اللّه خـمینی زیـنت بخش شیشه اتومبیلها بود.من هرگز ملت ایران را چنان شادمان ندیده بودم.14
مینو صمیمی برخی جزییات مربوط به پیـش از خـروج شـاه از کشور را ذکر کرده است:«منشی مخصوص فرح به هرکدام از کـارکنان اعضای دفتر مخصوص فرح یک سکه طلا با نقش«شهبانو»داد که نامه‌ای مبنی بر قدردانی فرح از فعالیتهای آنـان بـه هـمراه داشت.فرح به کارکنان دفتر مخصوص تأکید کرده بود که امـید خـود را از دست ندهند چون اطمینان دارد که بزودی به ایران بازخواهد گشت.»15
اردشیر زاهدی،آخرین سفیر شاه در امـریکا،در کـتاب 25 سـال در کنار پادشاه،درباره خروج شاه از کشور می‌نویسد؛شاه در پاویون سلطنتی مهرآباد مـنتظر نـتیجه رأی اعـتماد مجلس شورای ملی به دولت شاپور بختیار بود تا کشور را ترک کند.«پس از آنکه هـواپیمای سـلطنتی از بـاند مهرآباد برخاست و خبر مسافرت شاه از رادیوی ایران پخش شد مردم به خیابانها ریختند و شـعار دادنـد که نه شاه می‌خواهیم نه شاپور!من همان شب که فیلم این‌تظاهرات و شـادی مـردم از رفـتن شاه را دیدم متوجه شدم که تاریخ شاهنشاهی ایران به پایان رسیده و شاپور بختیار هـم نـخواهد توانست سلطنت را نجات بدهتد.متأسفانه ارتشیها هم از رفتن شاه اظهار شادی کرده و سـربازان مـسلح عـکسهای[امام] خمینی را به سرنیزه‌های خود نصب کرده و شادی می‌کردند.»16
بیشتر رسانه‌ها نیز به انعکاس گسترده خـروج از ایـران پرداختند.رادیو بی‌بی‌سی ساعت 15/15 اعلام کرد:«شاه ایران و همسرش فرح پهلوی بـامداد امـروز تـهران را به‌طور ناگهانی و مخفیانه ترک نمودند.وقتی که شاه از پله‌های هواپیمای جت مخصوص خود بالا مـی‌رفت آشـکارا گـریه می‌کرد و گفت بدان دلیل به تعطیلات می‌رود که خسته است و از پاسخ بـه ایـن‌پرسش که کی بازخواهد گشت خودداری نمود و اظهار داشت که این بستگی به وضع مزاجی او خواهد داشـت... شـاه پس از ورود به قاهره به استحراحتگاه زمستانی رئیس جمهور مصر در اسوان خواهد رفت.»17
روزنـامه الاهـرام سفر شاه را به مصر چندروزه اعلام کـرد.سـخن‌گوی دولتـ مصر درباره علت دعوت مصر از شاه ایـران گـفت که مردم مصر از شاه به خاطر کمکهای مالی و تحویل نفت به آن کـشور و هـمچنین حمایت شاه از ابتکار صلح سـادات بـا اسرائیل سـپاسگذارند.نـخست وزیـر مصر هم گفت سفر شاه بـاعث شـرمندگی مصر نیست،زیرا وی هنوز شاه ایران است.بی‌بی‌سی احتمال داد که شاه از مـصر بـه امریکا برود و اضافه کرد:«خروج شـاه که مدتها انتظار آنـ مـی‌رفت شاید یکی از مهم‌ترین سفرهای شـاه در تـاریخ باشد که بی‌سروصدا صورت گرفت،آن هم در میان سردرگمیهای چندروز گذشته که در همه‌جای تـهران دیـده می‌شود و به خبرنگاران که گـفته شـده بـود در مصاحبه مطبوعاتی شـاه حـاضر شوند،این‌فرصت داده نشد از شـاه را وادار بـه خروج از ایران کرده است احتمال بازگشت شاه به کشور بسیارکم است و سفر شاه مـمکن اسـت عملا تبدیل به تبعید وی شـود.»18
بـخش فارسی رادیـو مـسکو نـیز در ساعت30/18 از تهران گزارش داد:«امـروز شاه ایران کشور را که در آتش اغتشاشات و تظاهرات مردم علیه رژیم کنونی و مداخله امریکا می‌سوزد تـرک گـفت.»19همین رادیو در ساعت 20 نیز اعلام کـرد خـبرنگاران غـربی از عـزیمت شـاه که با شـتاب انـجام گردید،از منابع خصوصی مطلع شدند.خبر رسمی پس از آنکه هواپیمای حامل شاه از محدوده ایران خارج شد،مـنتشر گـردید.20
خـبرگزاری آسوشیتدپرس نیز از مبدأ تهران گزارش داد که شـاه در پی لغـو غـیرمنتظره کـنفرانس مـطبوعاتی خـود که قرار بود در فرودگاه مهرآباد تشکیل دهد و طی آن علت مسافرت خود را به خارج تشریح کند،تهران را ترک گفته است.21خبرگزاری فرانسه از اسوان گزارش داد که نظامیان مصری بـرای استقبال از شاه آمادگی کامل دارند.22
نشریات خارجی به تحلیل شرایط ایران پس از خروج شاه از کشور پرداختند.روزنامه تایمز مالی نوشت:«بعید به نظر می‌رسد که شاه بتواند به ایران بازگردد.شـاه در سـال 1953 به کمک ارتش و قدرتهای خارجی توانست باردیگر به قدرت برسد ولی امروز بحران ایران با آن زمان فرق‌دارد و جدتر است.»روزنامه اسکاتمن نیز همین موضوع را تکرار کرد:«خروج شاه از ایـران پایـان حکومت وی است.»23
بخش فارسی رادیو کلن به نقل از مطبوعات آلمان گفت:«شاه هنگام ترک ایران اشک در چشمانش حلقه بسته بود؛امری که البـته بـی‌مورد نیست،ولی هیچ‌کس نمی‌تواند قبول کـند کـه مردم ایران به خاطر وی یک قطره اشک ریخته باشند.به همین دلیل مسافرت شاه در عین‌حال به‌معنای سرنگون شدن اوست.»رادیو کلن این‌نکته را هم افـزود کـه مردم ایران از یک سـو از خـارج شدن شاه از ایران شادی می‌کنند و از سوی دیگر خود را آماده استقبال پرشور از آیت اللّه خمینی می‌سازند.روزنامه آلمانی فرانکفورتر روند شاو در تفسیری از اوضاع ایران نوشت:«شاه که زمانی سلطان پرقدرتی بود در حـال‌حاضر یـک فراری پول‌دار است که به فروپاشی اتحاد و یگانگی نیروهای پیروز امروز در ایران امیدوار است.»24
اما تحلیلهایی که ناظران داخلی و خارجی پس از رفتن شاه ارائه کردند،خواندنی است.پرویز راجی،آخرین سفیر شـاه در لنـدن،در کتاب خـدمت‌گزار تخت طاووس می‌نویسد:«...شاه در حالی که به تقلید از پدرش یک مشت خاک ایران را به نشانه علاقه‌اش به خـاک وطن به همراه خود داشت،شخصا هدایت هواپیما را به عهده گـرفت و از ایـران رفـت.»وی در ادامه با انتقاد از چگونگی خروج شاه از کشور می‌نویسد:«بعد که بیشتر راجع به مسئله خروج شاه فـکر کـردم،به نظرم رسید که نحوه عمل شاه به هنگام عزیمتش اصلا پسندیده نـبود و واقـعا جـز دامن زدن به وحشت و نگرانی من و امثال من ثمر دیگری نداشته است.چون اگر او قبل از خـروج اقدام به تشکیل کنفرانس مطبوعاتی می‌کرد،با زیرکی می‌توانست ضمن برپایی یک مـجلس غیررسمی و خودمانی،همراه بـا طـرح سئوالات پر سروصدا و مسئله برانگیز از سوی خبرنگاران-که شاید تنها می‌توانست اعصاب له‌شده‌اش را کمی بیشتر متشنج کند-سبب جلب توجه رسانه‌های جهانی به سوی خود شود.ولی شاه دست به این‌کار نـزد و شاید هم دلیلش این بود که نمی‌خواست در آخرین لحظات،مردم او را با وضعی آشفته-که حاصل سئوالات گیج‌کننده خبرنگاران است-مشاهده کنند.در حالی‌که حداقل می‌توانست با یک نطق غم‌انگیز تلویزیونی دست بـه یـک«کودتاتر»بزند و ضمن تحریک احساسات مردم،به آنها یادآوری کند که فقط به خاطر جلوگیری از خونریزی بیشتر قصد ترک کشور را دارد و از مردم بخواهد که مبادا تا آنجا پیش بروند که تـمامیت ارضـی ایران را به خطر بیندازند.»25 منصور رفیع‌زاده،آخرین رئیس شعبه ساواک در امریکا،نسبت به بازگشت شاه به ایران ناامید نبود.او در خاطرات خود می‌نویسد:«شاه می‌دانست که این‌بار مشکلات او بسیار بـیشتر از زمـانی است که در کودتای 1953[28 مرداد 1332]،او را مجبور به رفتن به یک تعطیلات کوتاه مدت کرد.او همچنان امیدوار بود که متحدین نیرومندش به خاطر منافع خودخواهانه خویش،خیلی زود او را به قدرت بازگردانند.او بـا خـود عـهد کرده بود که در بازگشت،افـراطیون مـسلمان را یـک بار برای همیشه قلع و قمع نماید.»26
اما غیراز شادمانی مردم در خیابانهای شهر،چه حوادث دیگری در پس رفتن شاه،در جریان بود؟ژنرال رابرت هایرز کـه در جـلسه‌ای بـا سران نظامی ارتش ایران اظهار داشته بود«بـا بـرخاستن هواپیمای شاه،سلطنت از تخت طاووس هم به هوا برخاسته است»درباره وضع سران ارتش ایران دی کتاب مأموریت در تهران مـی‌نویسد:«احـساسات داخـل اتاق،از کنترل خارج شد و صدای هق هق گریه به هـوا بخاست.یکی از افراد داخل اتاق سرش را روی شانه من گذاشت و گریست. عده‌ای هم به لطیفه گفتن پرداختند.همه ایـنها نـشانه تـرس و ازهم‌پاشیدگی ذهنی آنها بود.»27
با انتشار خبر خروج شاه از کشور خـبرگزاری فـرانسه از تعطیلی دفتر هیئت نمایندگی ایران در نیویورک خبر داد و از قول این نمایندگی نوشت که اشرف پهلوی را نه بـه‌عنوان رئیـس هـیئت نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد و نه به‌عنوان نماینده ایران در کمیسیون حقوق بـشر یـا در سـایر ارگانهای سازمان ملل قبول ندارد.28رادیو بی‌بی‌سی نیز اعلام کرد که تعطیلی این‌دفتر بـه نـشانه ابـزار همبستگی و یگانگی با مردم ایران صورت گرفته است.29فریدون هویدا،نماینده وقت ایران در سـازمان مـلل،در کتاب سقوط شاه نوشت که پس از خروج شاه از ایران اعضای سفارت‌خانه‌های ایران در کشورهای خـارجی گـردهم آمـدند و ضمن تصمیم‌گیری برای اظهار همبستگی با مخالفان رژیم شاه و برداشتن تصاویر شاه و خانواده سـلطنتی از سـفارت‌خانه‌ها، خواسته‌های خود را به وزارت امور خارجه ایران منعکس کردند.30
اعضای سفارت ایران در لندن ایـن‌سفارت‌خانه را بـه مـدت یک روز تعطیل مردند.این‌تصمیم از سوی مهدوی(وزیر مختار)به اطلاع پرویز راجی،سفیر عزل شـده ایـران در لندن،رسانده شد.اما راجی با این‌درخواست مخالفت کرد و گفت:«...وقتی کـه کـارمندان سـفارت‌خانه برای بروز احساسات انقلابی خود آن‌قدر صبر می‌کنند تا شاه از کشور خارج شود،من هـرگز نـمی‌توانم بـرای شجاعت و یا وفاداری آنها احترامی قایل باشم و به همین‌جهت نیز نه تـنها از تـعطیل کردن سفارت‌خانه حمایت نمی‌کنم،بلکه تا لحظه عزیمت از لندن،هرروز به سرکارم خواهم آمد و هیچ کـس هـم نمی‌تواند مرا از چنین تصمیمی منصرف کند.»31
خبرگزاری آسوشیتدپرس از مونترال کانادا گزارش داد کـه یـک رستوران ایرانی به مناسبت جشن سقوط شـاه،از مـشتریان خـود به مدت یک هفته مجانی پذیرایی مـی‌کند.حـسین پورشفیعی،صاحب«رستوران عمرخیام»در این‌باره گفت؛این‌اقدام وی ده‌هزار دلار برایش آب خواهد خورد.امـا مـن می‌خواهم هم‌دردی خود را به خـاطر آن مـردمی که در ایـران تـحت دیـکتاتوری شاه تحمل[رنج]کرده و قربانی داده‌اند نشان دهـم.32
سـاعاتی پس از خروج شاه از ایران برخی از خبرگزاریها ورود او را به اسوان مخابره کردند. «شامگاه سـه‌شنبه،شـاه ایران شام را میهمان پرزیدنت سادات بـود.»33امروز همچنین پزشک فـرانسوی شـاه برای معاینه وی از فرانسه عازم مـصر شـد.باتوجه به آنکه تنها این پزشک و برخی از افراد بسیار نزدیک شاه از سرطان او اطـلاع داشـتند،پزشک مخصوص،مخفیانه و ناشناس راهـی مـصر شـد.34
جهان سادات کـه بـه همراه همسرش انورسادات در فـرودگاه مـصر به استقبال شاه شتافته بود، در کتاب زنی از مصر صحنه‌های ورود شاه را بیان کرده است:«شـاه خـسته و فرسوده و بی‌حال از هواپیما خارج شد.گـارد احـترام مراسم نـظامی بـه عـمل آورد.21تیر توپ شلیک شـد.دسته موزیک، سرود شاهنشاهی و سرود ملی مصر را نواخت.سادات به شاه نزدیک شد و ضمن بـوسیدن گـونه‌های او گفت:محمدمطمئن باش در کشور خودت و در مـیان مـلت خـود و بـرادرانت هـستی»شاه با شـنیدن ایـن حرف چشمانش پر از اشک شد.»
امروز یک ساعت قبل از خروج شاه از ایران،شاپور بختیار از مجلس شورای مـلی رأیـ اعـتماد گرفت.قبل از شروع رأی‌گیری چندنفر از نمایندگان اعـلام کـرد کـه بـزودی لایـحه تـشکیل دادگاه ملی و لایحه انحلال ساواک را به مجلس خواهد آورد.بختیار افزود بازجویی از تیمسار نعمت اللّه نصیری آغاز شده است.وی تأکید کرد که اجازه می‌دهد هرکسی هرچه می‌خواهد بـگوید اما به افراد اجازه نخواهد داد که هرکاری دلشان خواست بکنند.بختیار برنامه دولتش را منطبق با اساس‌نامه جبهه ملی خواند و گفت آنچه جبهه ملی می‌خواهد در برنامه دولت خودم می‌آورم. بختیار خود را بـه پلیـ تشبیه کرد که مابین ایران دیروز که اختناق و فساد و خفقان آن را فراگرفته بود،و ایران آینده قرار گرفته است.وی به نمایندگان گفت وقتی کارها در مسیر عادی خود افتاد،اگر خواستید مـی‌مانیم و الاّ مـرخص می‌شویم.بختیار افزود برای حفظ منافع نفتکشهای کشورهای بزرگ،رل‌ژاندارم را در خلیج‌فارس بازی نخواهیم کرد.35به نوشته روزنامه آیندگان،بختیار در جلسه امروز مجلس شـورای مـلی درباره آیات عظام نیز گـفت؛آنـان بالاتر از این هستند که بیایند وارد گود سیست شوند،بلکه باید دولتها را از موضع عالی خود ارشاد و راه‌نمایی کنند.بختیار در ادامه جلسه،نامه‌ای را که در خرداد 1356 بـه اتـفاق دکتر کریم سنجابی و داریـوش فـروهر به شاه نوشته بود قرائت کرد و گفت؛«در آن‌زمان همین‌حرفهایی که این‌روزها در مجلس شنیدم در آن‌نامه آورده‌ایم.»پیش از سخنان بختیار،رستم رفعتی و پارسای مطلق در موافقت و مخالفت با برنامه دولت جدید سخن‌رانی کردند.36هـمچنین مـحسن پزشکپور، نماینده خرمشهر،در مخالفت با برنامه دولت سخن گفت.پزشکپور در بخشی از سخنان خود به اظهارات بختیار درباره خلیج‌فارس پرداخت و گفت این‌سخن خطرناک‌ترین زمزمه‌ای است که من شنیده‌ام.سرنوشت و حوادث خـلیج‌فارس هـرگز نمی‌تواند جـدا از سرنوشت و استقلال و موجودیت ملت ایران باشد.37علی دوانی در کتاب نهضت روحانیون ایران درباره جلسه امروز مجلس شـورای ملی می‌نوسید:«چون بنا بود روز 26 دی،شاه از کشور خارج شود در میان بـیم و امـید،قـبل از ظهر آن‌روز دکتر شاپور بختیار در میان شدیدترین تدابیر امنیتی به مجلس شورا رفت و به اصطلاح رأی‌اعتماد گـرفت. درسـت در همان‌موقع که او در مجلس بود انبوه مردم انقلابی با در دست داشتن عکسهای امام خـمینی در جـلو مـجلس اجتماع کرده بودند و به نفع امام خمینی شعار می‌دادند و فریاد می‌زدند بختیار دولت بی‌اختیار.»38
سرانجام سـاعت 12 رأی گیری درباره دولت جدید برگزار شد و از 205 نماینده حاضر در جلسه 149 نفر به دولت شاپور بـختیار رأی‌اعتماد دادند.همچنین 43 نـفر رأیـ مخالف و 13 نفر نیز رأی ممتنع دادند.39
شاپور بختیار معتقد بود،نمایندگان مجلس،اجتماعی مبتذل هستند که به برکت ساواک زیر سقف مجلس جمع شده‌اند.40او از همین جمع مبتذل رأی‌اعتماد گرفت و آن را کـسب قانونی مقام نخست وزیری نامید.
گفته می‌شود بختیار پس از بدرقه شاه و همراهانش با شورای انقلاب تماس گرفت.ابراهیم یزدی در کتاب آخرین روزها آورده است:«بختیار پس از انتصاب،اقدام به تماس با شورای انقلاب نـمود و بـرای این‌کار ابتدا با آقای مهندس[مهدی]بازرگان تماس گرفت.در 26 دی 1357 یعنی همان‌روز خروج شاه از کشور آقای بازرکان از تهران به نویسنده[ابراهیم یزدی] تلفن زدند و اطلاع دادند که:«بختیار مع الواسطه(توسط مهندس حسیبی)بـا ایـشان تماس گرفته و پیغام داده است که«آقا»چه امری دارند؟بروم یا بمانم.خدمتی که باید انجام بدهم دادم چه مصلحتی می‌دانید.مطلب را یادداشت کردم تا با امام مطرح ساخته و نظرشان را بـپرسم.امـا وقتی پیغام را با امام در میان گذاشتم ایشان پاسخ ندادند،من هم پی‌گیری نکردم و مسئله ماند.»41سعید امیرارجمند نیز در این‌باره می‌نویسد:«شواهد جذاب جدید نشان می‌دهند که بختیار در همان روزی کـه شـاه رفـت درخواست استعفا کرد.احتمالا اگـر بـه خـاطر نگرانی[امام]خمینی از ارتش و این اعتقاد او که قبل از موفقیت انقلاب باید بر اجزایی از ارتش غلبه پیدا کرد،نبود سقوط حکومت پهلوی با سـرعت بـیشتری رخ مـی‌داد.وقتی پیشنهاد بی‌درنگ استعفای بختیار در 16 ژانویه[26 دی] از طـریق بـازرگان به[امام]خمینی منتقل شد او پاسخ نداد،و به اطرافیانش گفت که خیلی زود است زیرا هنوز احتمال برخوردهای شدید با ارتش وجـود دارد.الآن وقـت مـناسبی برای استعفای بختیار نیست؛بگذارید این‌کار بعدا وقتی انقلابیون حـداقل با چندی از تیمسارهای برجسته به توافق برسند انجام شود.»امیر ارجمند در ادامه می‌افزاید:«به واقع هم خیلی زود بـود.روش جـدید در مـورد نظامیان-گل در لوله اسلحه‌ها و تاج گل بر روی سلاحهای تانکها-به تازگی در طـی تـظاهرات 15 ژانویه[25 دی]به کار گرفته شده بود.»42
خبر خروج شاه از ایران به سرعت به سراسر جهان از جـمله نـوفل‌لوشاتو رسـید.باتوجه به اختلاف ساعت تهران و پاریس خبر خروج شاه حدود ساعت 12 بـه وقـت مـحلی در نوفل لوشاتو پخش شد.امام خمینی ابتدا پیامی در سه بند صادر کردند که بـلافاصله در اخـتیار تـمامی خبرگزاریهای خارجی قرار گرفت:
الف:خروج شاه از ایران اولین مرحله پایان یافتن سلطه جنایت‌بار پنـجاه سـاله رژیم پهلوی می‌باشد که به دنبال مبارزات قهرمانانه ملت ایران صورت گرفته اسـت.مـن ایـن پیروزی مرحله‌ای را به ملت تبریک می‌گویم و بیانیه‌ای خطاب به ملت ایران صورت گرفته اسـت.مـن این پیروزی مرحله‌ای را به ملت تبریک می‌گویم و بیانیه‌ای خطاب به ملت صادر خـواهم کـرد.
ب:مـا بزودی دولت موقت انتقالی را برای اجرای انتخابات مجلس مؤسسان و تصویب قانون اساسی جدید معرفی می‌کنیم.
ج:بـازگشت مـن به ایران در اولین فرصت مناسب انجام خواهد شد.43
خبرنگاران خارجی نیز بـا اجـتماع دربـرابر ساختمان محل اقامت امام خمینی جویای نظر ایشان درباره خروج شاه شدند.ساعتی بعد تـرجمه انـگلیسی پیـام امام خمینی توسط صادق قطب‌زاده در اجتماع پانصدنفره خبرنگاران خارجی قرائت و بلافاصله بـه سـراسر جهان مخابره شد.44اما خبرنگاران خارجی اصرار داشتند با امام خمینی مصاحبه کنند.به گفته حـاج سـیداحمد خمینی«روزی که شاه فرار کرد،تمام نمایندگان رسانه‌های گروهی دنیا در نوفل‌لوشاتو بـا حـضرت امام برنامه داشتند.شاید 150 شبکه تلویزیونی در سـراسر دنـیا بـه‌طور مستقیم این‌برنامه را پخش می‌کردند،زیرا یکی از بـزرگترین رویـدادهای تاریخ انقلاب به وقوع پیوست.همه می‌خواستند نظر امام را بدانند.ایشان چند دقـیقه صـحبت کردند.بعد از من سؤال کـردند ظـهر شده است؟گفتم هـمین الآن ظـهر شـد.امام گفتند و السلام علیکم و رحمة اللّه.در آن لحـظه ایـشان،موضوع به آن اهمیت را به خاطر اقامه نماز اول وقت رها کردند.در شرایطی کـه رسـانه‌های بیگانه برای میلیونها بیننده خود در حـال ارسال خبر و مصاحبه امـام بـودند،امام اقامه نماز در اول وقت را بـر ادامـه مصاحبه ترجیح دادند.»45 امام خمینی پس از نماز در جمع خبرنگاران خارجی حاضر شدند و به سـؤالات آنـان پاسخ دادند.اولین خبرنگار از ایـشان پرسـید:«اولیـن قدم سیاسی حـضرت آیـت اللّه بعد از خروج شاه چیست؟»امـام خـمینی در پاسخ فرمودند: «خروج شاه اولین مرحله پیروزی ملت ماست،و ما مشکلات زیادی در پیش داریـم؛ و مـلت ما باید بداند که مجرد رفـتن شـاه، پیروزی نـیست بـلکه طـلیعه پیروزی است.و البته ایـن طلیعه را من به ملت ایران تبریک عرض می‌کنم.و باید توجه داشته باشند که همان‌طوری کـه طـلیعه پیروزی است،طلیعه خلع سلاح اجـانب اسـت،و ایـن‌تبریک، بـیشتر از تـبریک رفتن شاه اسـت.و مـا الآن مسائل بسیارمشکل در پیش داریم و وارث (به تصویر صفحه مراجعه شود) یک مملکت ازهم‌پاشیده‌ای هستیم کـه ایـن‌خرابیها در ظـرف پنجاه سال سلطنت پهلوی و بیشتر از سی‌سال سـلطنت مـحمد رضـا خـان بـه وجـود آمده است که ما باید برای ترمیم آن با همت جمیع طبقات قیام کنیم.اولین قدمی که ما باید برداریم ترمیم این‌خرابیهایی است که به وسیله او که از عـمال خارجی بود حاصل شده است؛و این میسّر نیست الاّ کمک کردن جمیع طبقات.من از جمیع طبقات ملت با کمال تواضع تقاضا دارم که در این مشروع اسلامی و در این مشروع ملی همه باهم کـمک کـنند،همه دست به دست هم بدهند،اختلافات حزبی و مسلکی را کنار بگذارند،اختلافات قدیمی و جدید را کنار بگذارند،اختلافاتی که مربوط به احزاب است کنار بگذارند و همه باهم-با صدای واحـد،بـا ید واحد-قیام کنند؛قیام به امر مهمی که نجات دادن کشور است،نجات دادن این کشتی متزلزل است.»
امام خمینی در ادامه از مردم خواستند کـنترل شـهرها و دهات را به دست بگیرند.ایـشان هـمچنین ضمن هشدار به افراد فرصت‌طلب از آنها خواستند به آغوش ملت بازگردند. خبرنگاری از رهبر انقلاب اسلامی پرسید:«آیا حضرت آیت اللّه تصور نمی‌فرمایند که اگر بـا دولتـ بختیار همکاری نفرمایند احـتمال یـک دیکتاتوری نظامی و خونریزیهای جدید خواهد بود؟»امام خمینی با رد این‌احتمال فرمودند:«دیکتاتوری نظامی وقتش گذشت.اگر چنانچه کسی دست به دیکتاتوری یا کودتای نظامی بزند خواهد فهمید که موفق به هـیچ‌چیز نـخواهد شد و برای خودش و برای کسانی که مربوط به خودش است ذلت[به]بار خواهد آورد.باید همه اشخاصی که می‌خواهند در ایران برای منفعت‌طلبی دست به اعمال ضدمردمی بزنند،باید همه بدانند که وقـت ایـنها گذشته اسـت.ملت ایران دیگر آن‌ملت سابق نیست و تبلیغات سوءاثر خود را از دست داده است.باید ملت راه خودش را ادمه دهد تـا به آنچه می‌خواهد برسد و آن قطع دیکتاتوری است و ایجاد یک مملکت آزاد،کـه هـمه طـبقات و اقشارش آزاد[باشند]و یک مملکت مستقل که هیچ‌قدرتی در آن نتواند دخالت بکند.ان‌شا اللّه در آینده بسیار نزدیک این‌آرزو تحقق پیـدا مـی‌کند و ما دولت را به همین زودی معرفی خواهیم کرد.»آخرین سؤال خبرنگاران خارجی درباره«موقعیت و نـقش زنـان در دولت آیـنده» بود که رهبر انقلاب اسلامی پاسخ دادند:«موقعیت یک انسان صحیح و یک شخصیت آزاد؛ برخلاف ایـن‌زمانها که بر ما گذشت که نه زنهایمان آزاد بودند و نه مردانمان.»46رهبر انقلاب اسـلامی امروز همچنین به پرسـشهای خـبرنگار مجله آلمانی اشترن درباره آزادی احزاب در جمهوری اسلامی پاسخ دادند.47
حجت الاسلام هادی غفاری که در نوفل‌لوشاتو حضور داشت درباره شادی یاران امام خمینی از روز فرار شاه در گفت‌وگو با واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبـیات انقلاب اسلامی می‌گوید:«روز فرار شاه دیدیم نوفل‌لوشاتو دوباره غرق گل و شادی شد.ما نیز فریاد شعف سر دادیم.این یکی از پیروزیهای بزرگ آن‌دوران به شمار می‌رفت.حتی بچه‌های توی حیاط،حـالت رقـص به خود گرفته بودند و فریاد می‌زدند:«شاه فرار کرد»!روزنامه‌های خارجی فرار او را تیتر کرده بودند و بعد مطرح می‌کردند که آیا 28 مرداد تکرار خواهد شد؟بچه‌ها وقتی به هم می‌رسیدند، تبریک می‌گفتند.یـکی از بـچه‌ها،دیگری را روی کولش سوار کرده بود و توی حیاط بلند فریاد می‌زد:«شاه فرار کرد.شاه ایران مرد.»حجت الاسلام هادی غفاری می‌افزاید؛در این‌بین یکی از خبرنگاران خارجی از امام خمینی پرسید نـظر شـما در مورد رفتن شاه چیست؟و امام فرمودند: «شاه نرفت،مردم شاه را بیرون کردند.»48
یکی از حاضرین در نوفل‌لوشاتو نیز در خاطرات خود از رفتار امامخمینی پس از اعلام خبر خروج شاه از ایران می‌گوید:«برای خبرنگارها و افراد خـارجی عـجیب بـود که امام کسی را که مـی‌خواستند از ایـران بـیرون کنند رفته،امام هیجان ندارند و طبق قرار معمولی می‌آیند،اما به دلیل ازدیاد خبرنگارها یک ساعت بعد آمدند.محل صحبت آقـا،سـراشیبی بـود،یک صندلی گذاشتیم تا امام مصاحبه کنند.مـن تـصور می‌کردم که امام هیجانی می‌شوند.خودم را نزدیک ایشان نگه می‌داشتم اما دیدم هیچ هیجانی نشدند.قاعدتا ما آنجا دسـتگاه صـوتی مـرتبی هم نداشتیم؛به وسیله یک میکروفون که جلو امام گـرفتم امام صحبت کردند.این اولین سخن‌رانی امام بعد از رفتن شاه بود که خطمشی را معلوم کردند و گفتند این اولیـن قـدمی اسـت که برداشته شده و من آن‌قدر نزدیک بودم که اگر امام هـیجانی‌می‌شدند مـن متوجه می‌شدم.اما نکته طریف اینجاست که امام هیجانی نشدند.نماز خواندند،سخن‌رانی هم کردند و هـیچ تـغییری در تـن صدایشان نبود.»49
خبرگزاریها سخنان امام خمینی را بلافاصله به سراسر جهان مخابره کـردند.خـبرگزاری فـرانسه از نوفل‌لوشاتو با انعکاس پیام امروز امام خمینی به ملت ایران به نقل از ایشان اعـلام کـرد کـه در موقع مناسب به ایران بازخواهد گشت و دولت موقت تشکیل خواهد داد.رادیو بی‌بی سی نیز در اخـبار سـاعت 45/19 به نقل از امام خمینی اعلام کرد که خروج شاه اولین گام در راه پایـان دادن بـه دیـکتاتوری سلسله پهلوی است.«به دنبال رفتن شاه از صحنه سیاسی ایران اکنون بیش از هر زمـان دیـگر آیت اللّه خمینی به صورت یک شخصیت اصلی تعیین‌کننده آینده ایران درآمده است. هـنوز سـاعتی از رفـتن شاه نگذشته بود که انتشار اعلامیه‌های متعدد از طرف آیت اللّه خمینی آغاز شد.»50در همین‌حال خبرگزاری یـونایتدپرس از مـبدأ پاریس گزارش داد:«منابع مطلع روز سه‌شنبه گفتند آیت اللّه روح اللّه خمینی دشـمن تـبعیدی شـاه ممکن است در اواخر این‌هفته به ایران بازگردد.»51خبرگزاری آلمان هم به انعکاس مصاحبه امروز امـام خـمینی پرداخـت.52
روزنامه کیهان در شماره امروز اسامی اعضای احتمالی«شورای انقلاب اسلامی»را اعلام کـرد.کـیهان از دکتر کریم سنجابی یا مهندس مهدی بازرگان نیز به‌عنوان نخست وزیر احتمالی دولت موقت نام برد و افـزود بـعضی از اعضای شورای انقلاب اسلامی در دولت موقت نیز عضویت دارند.کیهان در ادامه نوشت:«بـاتوجه بـه اینکه گفته می‌شده است که این‌اعضا در داخـل کـشور هـستند آیت اللّه طالقانی،آیت اللّه منتظری،دکتر کـریم سـنجابی(رهبر جبهه ملی ایران)، مهندس مهدی بازرگان(رهبری نهضت آزادی)و داریوش فروهر(سخن‌گوی جـبهه مـلی) مطرح‌ترند.»
کیهان افزوده بود مـهم‌ترین وظـیفه دولت موقت اسـلامی تـشکیل مـجلس مؤسسان است تا این مجلس قـانون اسـلامی جدید را که تضمین‌کننده عدل‌اسلامی است تدوین کند و شورای انقلاب اسلامی نیز بـرکار ایـن‌دولت موقت نظارت خواهد داشت.53
امروز در مـحافل سیاسی اعلام شد کـه امـام خمینی بزودی به ایران بـازخواهد گـشت.امام نیز تصمیم خود را برای بازگشت گرفته بود.«در ایران تقریبا همه مخالف ایـن‌سفر بـودند.یعنی می‌ترسیدند و می‌گفتند زود است و حـق هـم داشـتند بترسند.انقلاب بـود و امـام.اگر خدای نکرده طـوری مـی‌شد چه می‌شد!تلفن پشت تلفن که داستان را به امام بگو.من هم گفتم امـا امـام تصمیمشان را گرفته بودند...»54 در همین‌حال سفارت امـریکا در تـهران گزارشی بـا عـنوان«بـازگشت[امام]خمینی به ایران عقب مـی‌افتد»به وزارت امور خارجه امریکا خارجه امریکا ارسال کرد.در این‌گزارش که با امضای ویلیام سولیوان ارسـال شـد،آمده بود:«1-[عباس]امیر انتظام از نهضت آزادیـ عـضو کـمیته مـرکزی، مـسئول سیاسی حدود یـک سـاعت و نیم بعد از رفتن هواپیمای شاه تلفن زد که سفارت را مطلع کند که آیت اللّه خمینی در آینده نزدیک بـرنمی‌گردد.عـلت ایـن‌مسئله را مسائل امنیتی ذکر کرد.2-مطلب بالا بـهترین اطـلاعات نـهضت آزادی اسـت.ولی مـخاطبها بـاید در نظر بگیرند:الف)محدوده زمانی مشخص نیست.ب)نهضت آزادی در روزهای اخیر در مورد بازگشت فوری[امام] خمینی کمی بی‌تفاوت شده‌اند.البته اطرافیان[امام]خمینی در پاریس عقیده دیگری دارند که ممکن است خیلی زود تـصمیم[امام]خمینی عوض شود.»55
جان.دی استمپل،وابسته سیاسی سفارت امریکا در تهران،نیز در این‌باره می‌گوید: «نهضت اسلامی در ایران،برای بازگشت[امام]خمینی قبلا برنامه خود را آغاز کرده بود.روزی که شاه ایران را ترک کرد،نهضت اسـلامی اولیـن پیشنهاد خود را در مورد بازگشت[امام]خمینی به بختیار،سفارت ایالات متحده و سفارت فرانسه ارائه کرد.این‌دیپلماتها پیشنهاد کردند که عاقلانه است قبل از مذاکره با ارتش و فراهم آوردن ترتیبات[لازم]،اقدامی برای بازگشت[امام]خمینی بـه عـمل نیاید.امریکاییها و فرانسویها می‌دانستند،انگلیسیها مشکوک بودند که بختیار در استقرار یک پایگاه سیاسی و یا دور کردن هم قطاران پیشین خود از اطراف[امام]خمینی شکست خورده اسـت.»56
ژنـرال رابرت هایزر ظهر امروز در جـلسه کـمیته بحران که با شرکت سران ارتش ایران برگزار شد،شرکت کرد.او پس از شرح این‌جلسه،درباره احتمال بازگشت امام خمینی به ایران می‌نویسد:
بحث،به اقـدام بـعدی[امام]خمینی رسید و منجر به مـباحثات بـسیار شدید شد،آنها مطمئن بودند که او فورا به کشور بازخواهد گشت.برای دور کردن او،چه کاری باید انجام می‌شد؟چرا او همین‌حالا باز نمی‌گشت؟بحث به جایی رسید که باید کمی تند می‌شدم.گفتم:حالا مـا مـنتظریم که توان خود را در حمایت از بختیار آزمایش کنیم و طرحهای کافی را هم برای این منظور داریم.این‌حرف،با قره‌باغی و ربیعی تأیید شد که گفتند بله ژنرال!شاه به ما گفته است کـه بـه شما اعـتماد کنیم،به حرف شما گوش کنیم و از شما اطاعت کنیم.
در پایان جلسه امروز،سران ارتش به هایزر اطـمینان دادند که امشب کودتایی رخ نخواهد داد. هایزر نیز به سفارت امریکا در تـهران رفـت و سـاعت 30/22 در اتاق تماس امن سفارت تلفنی با برژینسکی،براون و ژنرال جونز به گفت‌وگو پرداخت.هایزر از اوضاع امروز ایـران، وضـع ارتش،احتمال کودتا،...گزارشی ارائه کرد.سپس برژینسکی از هایزر خواست احتمال کودتا را همچنان مـدنظر داشـته بـاشد و تأکید کرد برای این‌عمل،برنامه‌ریزی بسیار پرارزش است. هایزر به برژینسکی اطمینان داد که به گـفته وی عمل خواهد شد اما اولویت اول باید به اجرای طرحهایی در حمایت از بختیار داده شود.بـا این‌حال برژینسکی تأکید کـرد بـرنامه‌ریزی برای هر دو هدف انجام شده است.57
برژینسکی در کتاب سقوط شاه،جان گروگانها و منافع ملی درباره امکان به قتل رسیدن امام خمینی در صورت بازگشت وی به ایران می‌نویسد:«پس از عزیمت شاه در 16 ژانویه،براون بـه رئیس‌جمهور گزارش داد که ارتش در تهران هنوز متشکل است.در عین‌حال،گزارشهای هایزر منعکس کننده تشویق فزاینده نسبت به اتفاقاتی بود که پس از بازگشت آیت اللّه خمینی روی خواهد داد.براون گفت به عقیده هایزر،بـازگشت آیـت اللّه خمینی حتما باعث اغتشاشات وسیعی خواهد شد و ممکن است شخص ایشان به قتل برسد و مسلما کودتایی صورت خواهد گرفت.»58 دیلیپ هیرو نویسنده هندی کتاب ایران در حکومت آیت اللّه‌ها نیر مـعتقد اسـت امام خمینی مبارزات خود را از راه اعتصاب و راه پیمایی به پیش برد:«[امام]خمینی می‌دانست که روی خط پیروزی بود،اما آگاه بود که هنوز به پیروزی دست نیافته است.شاه بسیار مـکارتر و قـدرت‌طلب‌تر از آن بود که برای همیشه تخت طاووس را کنار بگذارد.او گفت خروج شاه بدون کناره‌گیری او تغییری ایجاد نمی‌کند.پیش از آنکه مبارزه انقلابی دعوی پیروزی ماندگار را داشته باشد هنوز باید چـند جـنگ مـهم را انجام می‌داد و پیروز می‌شد.تـنها راه رسـیدن بـه پیروزی نهایی به کارگیری دو سلاحی بود که نهضت مقاومت را تا به این‌مرحله پیش برده بود:،اعتصاب و راه پیمایی.»59
خبرگذاری فرانسه امروز از نـوفل‌لوشاتو خـبر داد:«آیـت اللّه العظمی خمینی شامگاه سه‌شنبه داریوش فروهر،سخن‌گوی جـبهه مـلی و مرد شماره دو این تشکیلات را به حضور پذیرفت.»اطرافیان امام خمینی اعلام کردند در این دیدار قرار نیست هیچ مسئله اسـاسی مـطرح شـود و فروهر برای بیان درودهایش به پاریس آمده است.60جان.دی.اسـتمپل نیز در این‌باره می‌نویسد:«هنگامی که داریوش فروهر و حسن نزیه دو تن از رهبران جبهه ملی در پاریس،پس از خروج شاه بـلادرنگ بـا[امام] خـمینی ملاقات کردند،جبهه ملی بر همبستگی خود با[امام]خمینی تاکید کرد.»61
روز گـذشته وارن زیـمرمن،وابسته سیاسی سفارت امریکا در فرانسه به پیشنهاد وزارت امور خارجه امریکا و تأیید رئیس جمهور این‌کشور در رسـتوران نـوفل‌لوشاتوبا دکـتر ابراهیم یزدی به نمایندگی از امام خمینی ملاقات و مذاکره کرده بود.امروز بـعد ازظـهر نـیز زیمرمن و یزدی باهم ملاقات کردند.62غلامرضا نجاتی در این‌باره می‌نویسد:«بعد ازظهر 16 ژانویه،زیمرمن در مـذاکرات پنـجاه دقـیقه‌ای خود،پیام مزبور[پیام کارتر مبنی بر عدم تسریع امام خمینی در بازگشت به ایران]را تـسلیم یـزدی کرد.و یزدی متن آن را،کلمه به کلمه به فارسی برگرداند.دکتر یزدی گفت:تـا آنـجا کـه او می‌داند،آیت اللّه قصد مراجعت فوری به ایران را ندارد.وی از اینکه بازگشت آیت اللّه بـه ایـران با واکنش روبه‌رو می‌شود و موجب«برانگیختن[احساسات]مردم»خواهد شد،ابراز شگفتی کرد.زیمرمن گـفت چـنانچه تـرتیبات بازگشت آیت اللّه،از پیش بادقت،به وسیله ارتش فراهم نشود، محتمل است با واکنش غـیرمنتظره و نـاگهانی مواجه شود.آن‌گاه یزدی موضوع«حمایت از قانون اساسی»را مطرح کرد و گفت اگـر مـنظور حـفظ رژیم سلطنت است،مسئله‌ای در پیش نخواهد بود. یزدی تأکید کرد که انقلاب‌خواهان اضمحلال ارتش نـیست.وی بـا اشـاره به خبرهای مربوط به نابود کردن و بردن تجهیزات مدرن ارتش،به وسـیله امـریکاییهایی که در ایران هستند گفت[امام]خمینی اعلام رده است که این‌وسایل متعلق به مردم ایران است و ارتش باید آنـها را حـفظ و نگهداری کند. در پایان یزدی پرسید روال سیاست امریکا برچه اساسی است؟زیمرمن گفت هرسه سـؤال را بـه واشنگتن ارجاع خواهدداد.»63
امروز با اعلام خـبر خـروج شـاه از ایران،سراسر کشور غرق در هیجان و شادی شـد.اوجـ شادی مردم در تهران بود.مردم بلافاصله 1س از خبر از رادیو به خیابانها ریختند.مردم در تـمامی مـحلات تهران تظاهرات کردند و به شـادی و پخـش شیرینی و نـقل و نـبات پرداخـتند و مجسمه‌های شاه را پایین کشیدند و به نـظامیان گـل هدیه کردند.مردم به مناسبت فرار شاه شعارهای جدید سر دادند و یـا روی دیـوارها نوشتند:
الهی برنگردی شاه خونخوار شـدیم راحت زدستت ای شگ هـار مـثل سگ شکاری/شاه شده فـراری بـرنامه آینده/شاپور بختیاره شاه گورستان رفته/ایران گلستان گشته تا بختیار نمیرد/مـردم،خـانه نمی‌رند شاه آواره شد بختیار بـیچاره شـد اوضـاع وخیم شد مـملی نـفتی جیم شد شاه فـراری شـده بسته به گاری شده آب سماور سررفت شاه کثیف دررفت کار شاه تمام شد کـیسه کـش حمام شد به همت خمینی بـه یـاری مجاهد شـاه فـراری شـده دشمن خلق فراری شـده ساواکی بی‌پدر شده در طلوع آزادی جای شهدا خالی64 شاه رفت کجا رفت؟ به درک رفت خدایا سـفرش رو پرخـطر کن از این‌واقعه ما را باخبر کن مـا بـتها رو شـکستیم خـمینی مـنتظر تو هستیم خـمینی65 ای شـاه خائن اگر دوباره به وطن ما بازگردی قدمت را گلوله باران می‌کنیم گریه کن ای بدتر از شمر و یـزید گـریه کـن ای نوکر کاخ سفید اگر شاهی بمیرد از وطـن دور بـه خـواری مـیبرندش جـانب گـور درد مردان مبارز چاره شد/ چون‌که زنجیر اسارت پاره شد/ اللّه اللّه،نصر من اللّه66
مردم تهران روزنامه‌های عصر بویژه اطلاعات را چون پلاکارد در دستان خود گرفته بودند. آنها با افـزون«در»به تیتر روزنامه،«شاه/دررفت»را چون پیک شادی به یکدیگر نشان می‌دادند.67
غلامحسین صالحیار،سردبیر وقت روزنامه اطلاعات،بعتدها درباره تیتر درشت این‌روزنامه (شاه رفت)گفت:«چون رفتن قطعی اسـت و تـوانسته‌ایم تاریخ و حتی ساعت پرواز را هم به دست بیاوریم باید پیش‌بینی کارها را بکنم.می‌دانم در ساعتی که پرواز انجام می‌شود،رساندن عکس به روزنامه و انعکاس جزییات چگونگی انجام این حادثه مهم مقدور نـیست.از ایـن‌رو از فرصتی که پیش آند استفاده کردم و عباس مژده بخش،رئیس شعبه صفحه‌بندی و مسئول آرایش صفحه اول روزنامه، را به کنج خلوت می‌کشم و با او به صـحبت مـی‌نشینم.از مدتی قبل مسئله تیتر اول روزنـامه در روز رفـتن شاه فکر مرا به خود مشغول کرده است.حادثه‌ای که اهمیت آن با هیچ‌یک از حوادث قبلی دوران روزنامه نویسی‌ام قابل قیاس نیست.آنچه برایم قطعی اسـت آنـکه حتی‌المقدور عبارت کوتاه‌تر (بـه تـصویر صفحه مراجعه شود) و در نتیجه تیتر درشت‌تر و چشم‌گیر...حرف آخر دو کلمه بیشتر نیست...همان دوکلمه را[شاه رفت]روی یک تکه کاغذ کوچک نوشتم و دادم دست مژده بخش و پرسیدم عباس می‌توانی این‌دو کلمه را بـا دسـتگاه«آکران»طوری بزرگ کنی که در تمام عرض بالای صفحه اول را بپوشاند؟یکه خورد و گفت مگر تمام شد؟گفتم می‌شود اما فعلا فقط بین من و تو باشد.می‌خواهم کارمان را جلو بیندازیم.»صالحیار در ادامه درباره عکس شـاه و فـرح که در صـفحه اول روزنامه اطلاعات به چاپ رسیده بود می‌گوید که به عباس مژده‌بخش گفتم در آرشیو روزنامه عکس از شاه و فـرح با لباس زمستانی در فرودگاه مهرآباد پیدا کن در حالی که آنها را پشـت بـه دوربـین در حال نزدیک شدن به هواپیما نشان می‌دهد.به این‌ترتیب تیتر اول روزنامه اطلاعات و عکس مربوط به آن قبل از خـروج شـاه از کشور تهیه شد!68
روزنامه کیهان با مطلبی با عنوان«تهران،با موجی از نـور و گـل و فـریاد جشن گرفت»نوشت که پس از انتشار خبر رفتن شاه از ایران مردم در ساعت 2 بعد ازظهر به خـیابانهای شهر ریختند. گروهی به میدان سپه رفتند و مجسمه شاه را پایین کشیدند.گروه دیـگری به میدان مخبر الدولهـ رفـتند و مجسمه این‌میدان را شکستند.گروهی دیگر به میدان محسنی در شمال شهر رفتند و مجسمه را پایین آوردند و به وسیله طنابی آن را روی زمین کشیدند و به طرف جاده قدیم شمیران حرکت کردند.مردم می‌خواستند مقابل حـسینیه ارشاد مجسمه را آویزان کنند اما نتوانستند و سپس به طرف پل سید خندان حرکت کردند و مجسمه را با طناب بالا کشیدند.در نزدیک پل سیدخندان مردم روی تانکها و خودروهای نظامی رفتند و عکس آیت اللّه العظمی خمینی را به سـربازان دادنـد و سربازان نیز در حالی که عکس آیت اللّه العظمی خمینی را در دست داشتند به احساسات مردم پاسخ می‌دادند.در همین‌حال گروهی از مردم به میدان 24 اسفند رفتند و مجسمه شاه را در این‌میدان پایین (به تصویر صـفحه مـراجعه شود) به تصویر صفحه مراجعه شود) آوردند و تا تقاطع خیابان پهلوی-شاهرضا آن را روی زمین کشیدند.روزنامه کیهان در بخش دیگری از گزارش خود از تهران نوشت:«در تقاطع خیابان سپه و مولوی عده‌ای از مـادران سـال‌خورده جلوی کامیون سربازان را می‌گرفتند و در حالی که صورت آنها را می‌بوسیدند،آنها را فرزندان وطن خطاب می‌کردند.»مردم انگشتان خود را به علامت پیروزی( V )بلند می‌کردند.در همین‌حال خبرنگاران خارجی در حال مصاحبه و فیلم‌برداری از مـردم و نـقاط مـختلف شهر تهران بودند.خبرنگار روزنـامه کـیهان هـمچنین از دانشگاههای ملی و صنعتی خبر داد که مجسمه‌های شاه در این دو مرکز پایین کشیده شده است.69در این تظاهرات مردم فریاد می‌زدند:شاه دربه‌در شـد/سـاواک بـی‌پدر شد.به همت خمینی شاه فراری شده.«دخـتر و پسـر دانشگاه به نوای آهنگ امریکایی«بگو مرگ بر شاه»می‌رقصیدند و می‌گفتند:«شاه‌پر،ولیعهد پر،اویسی پر»!ساعت 15 سربازها از محوطه خارج شـدند و بـرخی از آنـان نیز شعار دادند مرگ بر شاه.مردم نیز آنها را بـوسیدند و به آنها شکلات دادند.به گزارش خبرنگار بی‌بی‌سی حفاظت و کنترل شهر به دست مردم افتاد و تقریبا تمام جـمعیت تـهران بـه خیابانها ریختند و از ساختمانها کاغذهای رنگارنگ بر روی مردم ریخته می‌شد.70نـویسندگان کـتاب ایران:انقلاب به نام خدا نیز از حوادث امروز تهران نوشتند:«شامگاه،تظاهرکنندگان شروع به پایین آوردن مـجسمه‌های شـاهان مـی‌کنند.مجسمه رضاشاه،پدر[محمد رضا]شاه که بر میدان 24 اسفند سایه افکنده،تا در ورودی دانـشگاه کـشیده شـده179است و از پا آویزان شده«خری پیدا کرده‌ایم از صاحبش خواهش می‌شود خود را معرفی کند.»در میدان سـپه،تـهرانیها جـرثقیل و کابل کار می‌گذارند.مجسمه عظیم سوار بر اسب رضاشاه لحظه‌ای می‌لرزد و با هیاهوی فـلزی سـقوط می‌کند.جماعت از فرط لذت می‌غرد.در ساعات منع رفت‌وآمد، تمام سمبلهای سلسله پهلوی به زیـر آوردهـ شـده و ویران گردیده.میدان شهیاد،بنای یادبود شاه که دروازه غربی تهران است نامش تـغییر مـی‌کند و از این پس میدان خمینی خوانده می‌شود.»71
مایکل ام.جی فیشر در کتاب ایران از درگیری مذهبی تـا انـقلاب از شـادی مردم چنین می‌گوید:«در خیابانها جشن برپا شد.سربازان و غیرنظامیان همدیگر را در آغوش می‌گرفتند. شعارهای ضدامریکایی مـشهود بـود:پس از شاه نوبت امریکاییهاست،یانکی به خانه‌ات برگرد،شاه مرده است.»اما بـا امـریکاییها در خـیابان دوستانه رفتار می‌شود.عکس شاه را از اسکناسها در می‌آوردند و داستان ماندگار سگ به وجود آمد.سگی در خـیابانها گـردانده مـی‌شد و نوشته‌ای با این‌مضمون بر پشت او نصب شده بود:«برادر خائن من بـه تـازگی فرار کرده است،لطفا آن را دستگیر و مجازات کنید.»72سفارت امریکا در تهران گزارشی با عنوان«عکس العمل نـسبت بـه عزیمت شاه»به امضای ویلیام سولیوان به وزارت امور خارجه امریکا ارسال کـرد:«1-پس از انـتشار خبر عزیمت شاه از طریق رادیو ملی کـشور،شـهر تـهران یک‌پارچه دستخوش احساس و عاطفه گشته است.مـوتورسوارها بـا چراغهای روشن و بوق‌زنان در خیابانهای شهر به راه افتاده‌اند افراد جوان به این‌سو و آن‌سو مـی‌دوند در حـالی‌که خبرها را روی پوسترهای دست‌ساز نوشته‌اند و آمـاده بـرگزاری تظاهرات شـدند.2-تـا سـاعت 16 مردم هنوز هم در حال رقص و پایـکوبی بـوده و گزارشی در مورد وقوع خشونت و درگیری دریافت نکرده‌ایم.خیابان مقابل سفارت مملو از مـاشینهایی اسـت که بوقهای خود را به صدا درآورده و یـا در نقطه‌ای پارک کرده یا حـلزون‌وار در مـیان ترافیک سنگین به سمت شـرق در حـرکت می‌باشند.گرچه سروصدای بسیاری را به راه انداخته‌اند ولی سفارت هدف یا آماج احساسات آنها قـرار نـگرفته است.3-نظامیانی که برای حـراست از سـفارت فـرستاده شده‌اند نظم و آرامـش خـوب خود را حفظ کرده‌اند،ولی قـدری بـی‌تابی از خود نشان می‌دهند.مردم به هیچ‌وجه نسبت به نظامیان دست به اعمال تحریک‌آمیز نـیز نـزده‌اند و از طرف نظامیان نیز تیر هشدار یـا اخـطاری شلیک نـشده اسـت.4-چـندلحظه پیش خبر تیراندازی در تـجریش به دست‌مان رسید.بنا به گزارش رسیده این‌تیراندازی تلفاتی نیز به جای گذاشته است.»73امـروز در بـرخی نقاط تهران نظامیان به سوی مـردم تـیراندازی کـردند کـه در نـتیجه تقی رفعت در خـیابان نـیاوران74و علی محبعلی هنگام پایین کشیدن یکی از مجسمه‌ها هدف گلوله قرار گرفته به شهادت رسیدند.75 آیت اللّه سـید مـحمود طـالقانی به دنبال خروج شاه از کشور در پیامی خـطاب بـه مـردم از آنـان خـواست تـا از شورای انقلاب اطاعت کنند.آیت اللّه طالقانی که در محل سکونت خود در پیچ غیرقانونی و انتقال کامل حاکمیت به مردم می‌باشد و ترک کشور توسط شاه نباید راه درازی را که هنوز مبارزه مـردم در پیش دارد از نظرها دور کند.زیرا هنوز دستگاه استبداد بر مملکت مسلط می‌باشد و دولت غیرقانونی منصوب حاکم است.سنجابی از مردم خواست با هوشیاری به مبارزه ادامه دهند.همچنین در حفاظت از اموال و تأسیسات عمومی کـه مـتعلق به خود آنهایت و باید در اختیار دولت منتخب مردم قرار گیرد کوشا باشند.سنجابی در پایان گفت:«همه نیروهای درگیر در مبارزه برای آزادی و استقلال ایران کوشش کنند تا این مبارزه به سرمنزل پیـروزی بـرسد و تمام مظاهر دستگاه استبدادی از بین برود و جای خود را به نهادهای مردمی و ملی بدهد.»77 ارتش امروز حضور کم‌رنگی در سطح شهر تهران داشت.نیروهای انـتظامی در مـقابل تظاهرات امروز مردم تهران و پایـین کـشیده شدن مجسمه‌های شاه و پدرش نیز واکنش چندانی از خود نشان ندادند.
ارتش در گزارش امروز خود از تهران نوشت:
«-ساعت 10 پرسنل دژبان مرکز عکس[امام]خمینی را از جیب خود بـیرون آورده و گـفته‌اند: «کار ارتش تمام شـد و دیـگر فاتحه‌اش را باید خواند»ضمنا به عکس[امام]خمینی اشاره کرده و گفته‌اند:«ما این‌طرفی هستیم.»
-در ساعت 15/15 دقیقه تظاهرکنندگان پیکره اعلی حضرت رضاشاه کبیر و شاهنشاه آریامهر را ازمیدان توپخانه و راه‌آهن پایین کشیدند.
-در ساعت 40/15 دقیقه عـده‌ای از تـظاهرکنندگان در دزاشیب شروع به تظاهرات نموده که با مداخله و تیراندازی مأمورین و فرمانداری نظامی مواجه در نتیجه یک نفر کشته و دونفر مجروح شدند.
-در ساعت 45/15 دقیقه تظاهرکنندگان در فلکه اول تهران پارس مجسمه شاهنشاه را پایین آوردند و عـکس خـمینی را جای آن نـصب کردند.
-در ساعت 45/16 دقیقه گزارش گردید که پرسنل نظامی مستقر در کلانتری 6 با تظاهرکنندگان هم‌صدا شده و شعار می‌دهند.»87
بـه گزارش روزنامه آیندگان پیش از ظهر امروز پانصد هزار نفر از فرهنگیان،روحـانیون، کـارمندان ادارات خـصوصی و دولتی با سردادن شعارهایی علیه شاه و بختیار در قم تظاهرات کردند.79بعد ازظهر نیز خوشحالی مردم،روحانیون و طـلاب از فـرار شاه وصف نشدنی بود. آنها حلقه بزرگی را در مقابل حرم ومدرسه فیضیه تشکیل داده بـودند و شـعار مـی‌دادند:
کورش بپاخیز،گندش دراومد مشروطه سلطنتی،وقتش سرآمد.80
پیش اط ظهر امروز آیت اللّه سید صـادق روحانی از زندان آزاد شد81و در میدان امام خمینی قم مورد استقبال مردم قرار گرفت.82
بـه نوشته غلامرضا کرباسچی در کـتاب هـفت هزار روز تاریه ایران و اتقلاب اسلامی به دنبال درخواست ا مام خمینی،امروز فضلای حوزه علمیه قم از مردم دعوت کردند تا تظاهرات اربعین(29 دی 1357)شرکت کنند.83
امروز در اراک نیز تظاهرات برپا بود.ساعت یک بـعد ازظهر ساختمان ساواک در این‌شهر به آتش کشیده شد و پس از اعلام خروج شاه از کشور مردم در میدان مجسمه اجتماع کردند تا پیکره شاه را پایین بکشند.برخی از روحانیان از مردم خواستند که متفرق شوند.در همین‌حال کـماندوها بـه سوی مردم حمله کردند که در اثر تیراندازی پنج نفر شهید و 28 نفر مجروح شدند.84نام دونفر از شهدای امروز اراک علی اسکندری(راننده،29 ساله)و حبیب اللّه رضایی(دانش‌آموز،9ساله)بود.85 خمین،زادگـاه امـام خمینی نیز امروز غرق در شادی و هیجان بود.محمدجواد مرادی‌نیا در کتاب خمین در انقلاب از شادی مردم خمین پس از اعلام فرار شاه از کشور می‌نویسد:«جوانان و نوجوانان گروه گروه در خیابانها راه افتاده و شعار مـی‌دادند:«شـاه فراری شده،سوار گاری شده» چند نوجوان بازیگوش الاغی را رنگ‌آمیزی کرده و روی آن نوشته بودند«شاه در رفت»همچنین عکسهای شاه و فرح و خانواده سلطنتی که با قلم سروگوششان دستکاری شـده بـود را از گـردن و دیگر اعضای بدن آن الاغ آویزان کـرده و در خـیابانها مـی چرخاندند.آنچه از شیرینی و نقل و نبات در مغازه‌ها باقی‌مانده بود آن روز در خیابانها بین مردم توزیع شد...خلاصه مردم خمین پس از دو سال برای اولین بار لبـخند بـر لبـانشان نقش بست و پس از دیدن و شرکت در آن‌همه مجلس عزا،بـالاخره طـعم یک جشن وشادی حقیقی را چشیدند...گروهی نیز مقابل پایگاههای نیروهای نظامی رفتند و به آنان شیرینی تعارف می‌کردند.»86
مردم مـشهد بـا اطـلاع از خروج شاه از کشور جشنی در این‌شهر برپا کردند.آقای حلوندی یـکی از تظاهرکنندگان مشهدی در گفت‌وگوبا واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی در این‌باره می‌گوید؛شادی مردم مثل شادی شب عـید بـود.مـردم سوار ماشینها در حالی‌که چراغها روشن بود و بوق می‌زدند شعار می‌دادند«شـاه رفـت».87آقای ظریف نیز در خاطرات خود می‌گوید تمامی مجسمه‌های شاه از میدانهای مشهد پیش از این به پایین کـشیده بـده بـود،فقط مجسمه میدان شهدا باقی‌مانده بود که آن نیز امروز سقوط کـرد.88
امـروز هـمچنین‌گروهی از طبقات مختلف مردم مشهد با حمل عکسهایی از امام خمینی و شهدا با شعار«توپ،تـانک،مـسلسل،دیـگر اثر ندارد،شاه به جز خودکشی راهی دگر ندارد» راه‌پیمایی کردند و پس از اقامه نـماز جـماعت متفرق شدند.89رمضانعلی شاکری در کتاب انقلاب اسلامی مردم مشهد از تظاهرات حدود ده هزار نـفر در سـاعت 9صـبح امروز خبرداده بود.به نوشته شاکری مردم تظاهرات خود را از صحن مطهر شروع کردند و بـه خـیابانهای خسروی،[امام]خمینی،بهار و احمدآباد رسیدند و با سردادم شعارهایی علیه رژیم شاه و دولت بختیار بـه بـیمارستان امـا رضا(ع)رفتند و از مجروحان حوادث اخیر عیادت کردند.مردم مشهد در تظاهرات امروز خود وقتی با نـظامیان روبـه‌رو می‌شدند آنا را برادر خطاب می‌کردند.90
امروز همچنین آقایان سیدهادی خامنه‌ای و طاهر احـمدزاده در سـالن اجـتماعات دادگستری مشهد در حضور دوهزار نفر سخن‌رانی کردند و به دنبال آن آقای غلامرضا قدسی،شاعر، اشعاری را بـرای حـاضران قـرائت کرد.91
امروز اعلامیه‌ای مبنی بر تعقیب مبارزات بی‌امان و ادامه تحزب و تشکل و تـعاون و هـمبستگی و جلوگیری از معامله ربوی و قانع بودن به سود کم،از سوی اصناف خیابان جنت مشهد منتشر شد.92 غـلامرضا جـلالی در کتاب تقویم تاریخ خراسان از استقبال باشکوه مردم تربت حیدریه در مدخل این‌شهر از جـوانی بـه نام احمدکاشمری خبر داد.کاشمری در تظاهرات اخیر ایـن شـهر مـجروح شده بود و در بیمارستان مشهد جراحان مجبور بـه قـطع یک پای وی شده بودند.93
امروز حجت الاسلام سید عبد الکریم هاشمی‌نژاد در اجتماع دوهزار نـفر از مـردم شیروان در مسجد جامع این شـهر سـخن‌رانی کرد.بـه گـزارش مـأموران فرماندهی نظامی مشهد و حومه، هاشمی‌نژاد از مـردم خـواست تا در راه‌پیمایی روز جمعه(29 دی 1357؛اربعین)شرکت کنند و شبها نیز از ساعت 21 تا 30/21 در خیابانها بـه گـروههای پنجاه نفره تقسیم شوند و اذان و اقامه سـردهند و گروهی نیز به حـفاظت و پاسـداری از شهر بپردازند.94
بعد ازظهر امـروز سـاکنان بیست پارچه‌آبادی بخش«برقان»از توابع نیشابور در تظاهراتی گسترده ضمن اظهار تنفر از اعمال وحـشیانه مـأموران انتظامی،دولت شاپور بختیار را مـحکوم کـردند.95
امـروز هم‌زمان با خـروج شـاه از کشور در ساعت 30/13 دقیقه زلزله شـدیدی شـهرهای بیرجند،تربت حیدریه،قائن و بیدخت را لرزاند.مرکز زلزله نگاری سوئد بزگری این‌زمین‌لرزه را 8/6 ریشتر و مـرکز زلزلهـ‌نگاری فنلاند شدت آن را 1/7ریشتر اعلام کردوبه گـزارش خـبرنگار روزنامه کـهان در ایـن‌زلزله بـیشترین آسیبها به روستاهای بـزن‌آباد،ابراهیم‌آباد و خرم‌آباد از بخش ثاین وارد شده است.آمار مختلفی از تلفات این‌زمین لرزه منتشر شد.خبرگزاری پارس 120کـشته،سـخن‌گوی شیر و خورشید 129 کشته و ژاندارمری بیرجند 152 کـشته را حـاصل ایـن‌زمین‌لرزه اعـلام کـردند.96مایکل ام.جی فـیشر بـا اشاره به این‌زلزله نوشت؛بزرگی زلزله تا 5/7 درجه در مقیاس ریشتر بود،اما هیچ‌کس در مؤسسه ژئوفیزیک دانـشگاه تـهران آن را ثـبت نکرد زیرا همه برای شادمانی خروج شـاه بـیرون رفـته بـودند.97
هـم‌زمان بـا فرار شاه از ایران،گروهی از نظامیان وچماقدارارن به مراسم شادی مردم اهواز حمله کردند.مهاجمان با استفاده از تانک و مسلسل و چماق عده‌ای را شهید و مجروح کردند.98جان.دی.استمپل در متاب درونـ انقلاب ایران درباره حادثه امروز اهواز نوشت: «نیروهای مسلح خبر عزیمت شاه را با احساساتی درهم آمیخته پذیرفتند.فرماندهان ارشد ارتش در تهران،از فروپاشی فزاینده سیاسی آگاه بودند،اما فرماندهان خارج از پایـتخت در جـریان اوضاع نبودند.در استان نفت‌خیز خوزستان فرماندهان پادگان و سربازان دستور دادند تا روی تظاهرکنندگان که خروج شاه را جشن گرفته بودند آتش بگشایند.روزنامه‌نگاران خارجی گزارش کرده‌اند که سربازان در اهواز بیست نـفر را بـه قتل رساندند و دویست نفر را زخمی کردند.»99یگی از شهدای امروز اهواز علی بیت سیاح(دوازده ساله)نام داشت.100
امروز هفده نفر از اعضای جامعه روحانیت اهـواز در پیـامی خطاب به مردم ایران تـوصیه کـردند:1-به مأموران نظامی و انتظامی تعرضی نشود2-مأموران نیز به مردم تعرضی نکنند3- هیچ‌کس مجاز نیست به افراد به بهانه ساواکی بودن تعرض و اهانت کـند.4-کـسی حق ندارد اراضی را اشـغال کـند و ساختمان‌سازی کند.5-بازرگانان ارزان فروشی را نصب العین خود قرار دهند.6-مردم از مواردی که وحدت کلمه را به خطر می‌اندازد خودداری کنند.7-جوانان حفظ نظم و آرامش شهر را به عهده بگیرند.101
ارتش در گـزارش روزانـه خود از اندیمشک نوشت:«در ساعت 14 تظاهرات مردم اندیمشک آغاز گردید.تظاهرکنندگان ضمن شادی و هلهله پیکره اعلی حضرت رضاشاه کبیر مقابل راه‌آهن این شهر را تخریب کردند.»102در اثر مقابله نظامیان با مردم انـدیمشک دو نـففر به اسـامی عزت‌اللّه رضایی میرقائد(17 ساله)و اردشیر موسوب(15 ساله)به شهادت رسیدند.103
درهمین‌حال خبرگزاری فرانسه به نقل از وزارت امور خـارجه انگلستان از خروج یکصد انگلیسی به وسیله نیروی هوایی سلطنتی این‌کشور از مـسجدسلیمان خـبرداد.خـروج این‌افراد به توصیه سرآنتونی پارسونز،سفیر انگلیس در تهران،و به درخواست فرماندار نظامی منطقه صورت گرفت.104
جامعه روحـانیت کـرمانشاه با صدور اعلامیه‌ای از مردم خواست تا در تظاهرات روز اربعین (29 دی 1357)شرکت کنند.روحانیون کرمانشاه اعـلام کـردند بـه پیروی از حضرت آیت اللّه العظمی امام خمینی از مردم می‌خواهند با شکرت در این‌راه‌پیمایی بیش از پیش بـه جهانیان اعلام کنند رژیم شاهنشاهی مردود است و مردم خواستار حکومت عدل اسلامی هـستند.در بخش پایانی اعلامیه جـامعه روحـانیت کرمانشاه آمده بود:«ضمنا بنا به فرموده جضرت آیت اللّه العظمی امام خمینی از هرعملی که در آن‌روز منجر به برخورد و درگیری با مأموران نظامی گردد خودداری نمایید.شروع راه‌پیمایی سات 9صبح از مسجد آیـت اللّه بروجردی.»105
امروز آیت اللّه حسینعلی منتظری اعلامیه‌ای خطاب به علما و مردم غرب کشور نوشت.وی که پس از دیدار با امام خمینی در پاریس هنگام بازگشت با استقبال مردم شهرهای قصر شیرین، سرپل‌ذهاب،اسلام‌آباد،کـرمانشاه،کـنگاور،مریانج،همدان و ساوه روبه‌رو شده بود در این اعلامیه از مردم این‌شهرها تشکر کرد و در پایان اظهار امیدواری کرد که جنبش اسلامی مردم با رهبری قاطعانه علمای اعلام و بویژه امام خمینی شاهد پیـروزی نـهایی و برقراری حکومت جمهوری عدل اسلامی‌باشد.106
آیت اللّه محمد صدوقی نیز امروز در پیامی به مردم شهرهای کرمانشاه و سنندج با اشاره به جنایات رژیم شاه در این‌شهرها،ضمن عرض تسلیت به عموم مـلت ایـران،مسلمانان و برادران اهل تسنن،گزارشی از جنایات تازه رژیم شاه در یزد ارائه کرد و در پایان همبستگی خود را با اهال یکرمانشاه و سنندج در ادامه مبارزه با استعمار و استبداد ابراز کرد.107
مردم کرمان امروز فـرار شـاه از ایـران را جشن گرفتند و آن را طلبعه‌ای برای اسـتقرار جـمهوری اسـلامی دانستند.108به نوشته روزنامه اندیشه(کرمان)از ساعت 3 بعد ازظهر تظاهرات مردم کرمان شروع شد.اتومبیلها و موتور سیکلتها در حالی که چراغهایشان را روشـن کـرده بـودند با بوقهای ممتد در خیابانها به راه افتادند و مردم بـا نـقل و شکلات از هم پذیرایی می‌کردند.109
با انتشار خبر خروج شاه از کشور،موج شادی تبریز را نیز فراگرفت.مردم تبریز پس از شنیدن خـبر خـروج شـاه از رادیو به سوی خیابانها هجوم بردند.خودروها چراغهای خود را روشـن کرده،صدها کیلو شیرینی در سطح شهر توزیع شد.هدایت اللّه بهبودی در کتاب تبریز در انقلاب از اوضاع این‌شهر می‌نویسد:«در نخستین اقـدام گـروههایی از مـدم به سمت مناطقی رفتند که مجسمه‌های شاه در آنجا برپا بود.در مـیدان شـهرداری،میدان دانش‌سرا،میدان راه‌آهن و باغ گلستان مجسمه‌های آخرین شاه ایران را پایین کشیدند.گروهی از مردم نیز راهـی زنـدان تـبریز شدند تا همشهریان دستگیر شده خود را آزاد کنند،اما با شلیک گاز اشـک‌آور از طـرف مـأموران مستقر در زندان عقب نشستند و پراکنده شدند.ساختمان ساواک در تبریز نیز هدف مردم بود،امـا در آنـجا نـیز مأموران حکومت نظامی با مردم مقابله کردند.»110روزنامه آیندگان از حضور یک میلیون نفر در جـشن امـروز خبرداد و افزود در این‌روز سربازان حاضر در خیابانها گلباران شدند و مردم عکسهای امام خمینی را روی خـودروهای نـظامی نـصب کردند.111بهبودی درباره هم‌زمانی خروج شاه از ایران با انتشار خبر بازگشت امام خمینی مـی‌نویسد:«هـمراهی این دو خبر هیجان حاکم بر شهر را مضاعف کردوجراید نوشتند مردم تبریز برای اسـتقبال از امـام آمـاده‌اند واز جمله اقدامات،آمادگی پانصد دستگاه اتوبوبس مسافربری برای انتقال مردم از تبریز به تهران بود.»112
ارتـش نـیز در گزارش روزانه‌اش از اوضاع امروز شهر تبریز نوشت:«تا حدود ساعت 16 تظاهرکنندگان کـلیه مـجسمه‌های شـاهنشاه رادر تبریز پایین کشیده و فقط مجسمه باغ شمال تبریز باقی مانده است.»113
پال هنت در کتاب کشیشهای انـگلیسی در دورانـ انـقلاب اسلامی از اوضاع شهر اصفهان و روز 26 دی می‌نویسد:«شاه روز 16 ژانویه 1979 از ایران رفت و به دنبال آن تـمام اتـومبیلها در اصفهان عینا مثل مواقعی که عروس می‌برند شروع به بوق زدن کردند.مردم حالتی داشتند که نـشانگر خـوشحالی زایدالوصف آنها بود و ما به عیان دیدیم که بعد از ماهها اهالی اصـفهان بـار دیگر به روی هم لبخند می‌زنند.»113
در شاهی(قـائم‌شهر)نـیز پس از اعـلام خبر خروج شاه از کشور پنجاه هزار نـفر از طـبقات مختلف در میدان شاه‌گرد هم آمدند و در حال رقص و پایکوبی،مجسمه شاه را پایین کشیدند. آنـان سـپس به میدان راه‌آهن رفتند و بـا تـخریب مجسمه رضـاشاه و تـوزیع شـیرینی میان نظامیان،به آنان شاخه‌های گـل اهـدا کردند.مردم سپس در مسجد عشقی اجتماع کردند وچندتن از روحانیون در سخنانی مردم را بـه آرامـش فراخواندند.115
ولی اللّه فوزی تویسرکانی نیز از اوضاع شـهر خرم‌آباد نوشت؛پس از اعلام خـروج شـاه از کشور کاروانهای شادی در این‌شهر بـه راه افـتاد و در میدان مجسمه رضاشاه پایین کشیده شد.116
امروز بیش از 130 هزار نفر از اهالی کازرون و روسـتاییان و عـشایر پس از 6 ساعت راه‌پیمایی در میدان شهدا گـرد هـم آمـدند و به چند سـخن‌رانی گـوش دادند.در این‌بین چندافسر ارشـد ارتـش به میان مردم آمدند و در حالی که از سوی مردم گلباران می‌شدند با مردم اعلام هـمبستگی کـردند.117
آیت اللّه سیدمحمودطالقانی در پیامی از عشایر خواست تـا در نـهضت سهم شـایسته‌ای بـرعهده بـگیرند.آیت اللّه طالقانی با اشـاره به اینکه اخباری مبنی بر حمله عشایر و ایلات به مردم روستاها به گوش می‌رسد،اعـلام کـرد اشاعه این‌اخبار در میان ساکنین روستاهای اطـراف فـارس، خـصوصا جـهرم نـگرانیهای به وجود آورده اسـت.آیـت اللّه طالقانی در بخشی از این‌پیام نوشت: «ما انتظار داریم به فوریت برادران ایلات و عشایر با گرویدن آشکار بـه صـفوف انـقلاب ملت اولا اعماد عمومی را بار دیگر نسبت بـه خـود جـلب کـنند.ثـانیا سـهمی که شایسته روحیه سلحشوری و رزم‌آوری و غیرت این‌طبقه از جامعه است،مستقیما خودشان در جنبش به عهده بگیرند.و همان طوری که بارها زعیم عالی‌قدر،آیت اللّه العظمی امام خمینی اعلام فـرموده‌اند به کمک روحانیون آزاده،آزموده و روشن‌بین و به همراهی سایر اقشار از معلم و دانشجو و پیشه‌ور و کارگر و کشاورز و غیره بشتابند...»118
ارتش در پایان گزارش روزانه خود از اوضاع جاری در شهرهای مختلف کشور در قسمت «تجزیه و تحلیل»گـزارش خـود نوشت:«مخالفین روش اغواگرانه خود را در زمینه اغفال پرسنل از طریق دادن گل و شیرینی دنبال نموده و به‌طوری‌که ملاحظه گردید در چندین مورد نیز موفق به هم‌جهت نمودن پاره‌ای از سربازان و پرسنل با خود شده‌اند.در ضـمن بـا مسافرت اعلی حضرت شاهنشاه آریامهر به خارج از وطن،روحیه اخلال‌گران تقویت شده است.»ارتش در پایان نیز نتیجه می‌گیرد:«با نگرش به مسافرت اعـلی حـضرت همایون شاهنشاه آریامهر بزرگ ارتـشتاران بـه خارج از کشور که موجب شادی و سرور مشتی اخلال‌گر گردید،این‌امر در روحیه پرسنل نظامی اثر عمیقی به جای گذاشته است...»119
بخش فارسی رادیو لندن از نـگرانی رهـبران کشورهای عربی از اوضاع ایـران خـبر داد.بی‌بی سی به نقل از یکی از دیپلماتهای انگلیسی که تأثیر اوضاع ایران را بر روی کشورهای عربی بررسی کرده است افزود بسیاری از همسایگان عرب ایران با نگرانی اوضاع ایران را دنبال می‌کنند و از خود مـی‌پرسند آیـا حوادث ایران در این کشورها تکرار خواهد شد.بی‌بی‌سی از نگرانی بیشتر عربستان صعودی که شیعیان در شمال شرقی آن‌کشور زندگی می‌کنند،و عراق که اکثر ساکنان آن شیعه هستند نیز گزارش داد.121
پانوشتها:
(1)-قره‌باغی،عـباس،اعـترافات ژنرال،تـهران،نشرنی،1368،صص 181-179.
(2)-بختیار،شاپور،یکرنگی،ترجمه مهشید امیرشاهی،پاریس،انتشارات آلبن میشل،1361،صص 190-186.
(3)-روزنامه کیهان،شم 10615-27/10/1357،ص 2.
(4)-اعـترافات ژنرال،صص 183-182.
(5)-رفیع‌زاده،خاطرات منصور رفیع‌زاده(آخرین رئیس شعبه ساواک در امـریکا)،تـرجمهء اصـغر گرشاسبی،تهران، قانتشارات اهل قلم،1376،ص 391.
(6)-مسعود انصاری،احمدعلی،من و خاندان پهلوی،ترجمهء محمد برقعی/حسین سرافراز،تـهران، نـشر مهر،1373، صص 309-308.
(7)- Forbis,William H,Fall of the Peacoak Throne:The Story of Iran,New York,etc.Harper and Raw . 1980-Mc Graw-Hill Book company,1981-P.9
(8)-هوشنگ مهدوی،عبد الرضا،انقلاب ایران به روایت رادیو بی‌بی‌سی،تـهران،طـرح نـو،1372،صص 335-334.
(9)-همان،صص 336-335.
(10)-اعترافات ژنرال،ص 183.
(11)-پارسونز،سرآنتونی،غرور و سقوط،ترجمهءمنوچهر راستین،تهران،انتشارات هفته،1363،صـص 190-189.
(12)-سولیوان،ویلیام،مأموریت در ایران،ترجمهء محمود مشرقی،تهران،انتشارات هفته،1361،ص 165.
(13)-هارنی،دزموند،روحـانی و شاه(گزارش یک شـاهد عـینی از انقلاب ایران)،ترجمهء کاوه باسمنجی/کاووس باسمنجی، تهران،کتاب‌سرا،1377،صص 232-231.
(14)-آریان‌پور،آذر،پشت دیوارهای بلند(از کاخ تا زندان)،تهران،نشر آتیه،1379،صص 116-115.
(15)-صمیمی،مینو،پشت پرده تخت طاووس،ترجمهء حسین ابوترابیان،تهران،انـتشارات اطلاعات،1368،ص 247
(16)-زاهدی،اردشیر،25 سال در کنار پادشاه(خاطرات اردشیر زاهدی)،به کوشش ابو الفضل آتابای،تهران،عطایی، 1381،ص 335.
(17)-بولتن خبرگزاری پارس(محرمانه)،شم 303-27/10/1357،ص 8.
(18)-همان،صص 11-10.
(19)-همان،ص 19.
(20)-همان،ص 21.
(21)-همان،ص 8.
(22)-همان،ص 6.
(23)-همان،ص 16.
(24)-همان،شم 304-28/10/1357،صص 8-7.
(25)-راجـی،پروی،خـدمت‌گزار تخت‌طاووس،ترجمهء ح.ا.مهران،تهران،اطلاعات،1374،صص 394-392.
(26)-خاطرات منصور رفیع‌زاده،ص 391.
(27)-هایرز،رابرت،مأموریت در تهران،ترجمهء ع رشیدی،تهران،اطلاعات،1374،ص 134.
(28)-بولتن خبرگزاری پارس(محرمانه)،شم 304-28/10/1357،ص 2.
(29)-هویدا،فریدون،سقوط شاه،ترجمهء ح.ت.مهران،تهران،اطلاعات،1365،ص 205.
(30)-خـدمت‌گزار تـخت‌طاووس،ص 393.
(31)-بولتن خبرگزاری پارس(محرمانه)،شم 304-28/10/1357،ص 2.
(32)-همان،ص 1.
(33)-کرباسچی،غلامرضا،هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی،ج 2،قم،بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، 1371،ص 1077.
(34)-. Sadat,Jehan,A Woman of Egypt,New York;Simon and Schuster,P.398
(35)-روزنامه بورس،شم 4228-27/10/1357،صص 4و1.
(36)-روزنامه آیندگان،شم 3266-27/10/1357،صص 3.
(37)-روزنامه بـورس،شـم 4228-27/10/1357،صص 4و1.
(38)-دوانی،علی،نهضت روحانیون ایران،ج 9،تهران،انتشارات امام رضا(ع)،1360،ص 189.
(39)-روزنامه آیندگان،شم 3266-27/10/1357،ص 3.
(40)-یکرنگی،ص 186.
(41)-یزدی،ابراهیم،آخرین تلاشها در آخرین روزها،تهران،انتشارات قلم،1363،صص 138-137.
(42)-: Amir ArjmandSaid.The Turban four THe Crown(The Islamic Revololution in Iran).New York . Oxford University Press,1988-PP121-122
(43)-صحیفه امام،ج 5،تهران،مؤسسه تـنظیم و نـشر آثـار امامخمینی(ص)،1378،ص481.
(44)-بهنود،مسعود،دولتهای ایـران از سـیدضیاء تـا بختیار،تهران،جاویدان،1366،ص 879.
(45)-مجموعه آثار یادگار امام،حجت الاسلام و المسلمین حاج‌سیداحمدخمینی،ج 2،تهران،مؤسسه تنظیم و نشر امام خمینی(س)،1375،ص 686.
(46)-صحیفه امام،ج 5،صص 485-484.
(47)-هـمان،ص 482.
(48)-خـاطرات هـادی غفاری،تهران،دفتر ادبیات انقلاب اسلامی،1374،صص 390-389.
(49)-رجـایی،غـلامعلی،برداشتهایی از سیره امام خمینی(ویژگی فردی)،ج 2،تهران،عروج،1377،صص 257-256.
(50)-بولتن خبرگزاری پارس(محرمانه)،شم 303-27/10/1357،ص 1.
(51)-همان،ص 13.
(52)-همان،ص 3.
(53)-بولتن خبرگزاری پارس(محرمانه)،شـم 304-28/10/1357-ص 3.
(54)-روزنـامه کـیهان،شم 10614-26/10/1357،ص 2.
(55)-مجموعه آثار یادگار امام،حجت الاسلام و المسلمین سیداحمد خـمینی،ج 2،ص 137.
(56)-دانشجویان مسلمان پیرو خط امام،اسناد لانه جاسوسی،ج 10،تهران،ص 15.
(57)-استمپل،جان،دی،درون انقلاب ایران،منوچهر شجاعی،تهران،مؤسسه خـدمات فـرهنگی رسـا،1377،صص 230-229.
(58)-مأموریت در تهران،صص 140-131.
(59)-برژینسکی،زیبیگنو،سقوط شاه،جان گروگانها و مـنافع مـلی،منوچهر یزدان‌یاز،تهران،کاوش،1362،ص 51.
(60)- Hiro,Dilip,Iran under the Ayatollahs,london,Melborne and Henley:Routledge and Kegan Paul . 1985,P.89
(61)-روزنامه آیندگان،شم 3267-28/10/1357،ص 2.
(62)-استمپل،جان،دی درون انقلاب ایران،منوچهر شجاعی،تهران،مؤسسه خـدمات فـرهنگی رسـا،1377،ص 229.
(63)-طیرانی،بهروز،روزشمار روابط ایران و امریکا(1248 قـ-1377 ش/1832-1999 م)،تهران،وزارت امور خارجه،1379،ص 276.
(64)-نجاتی،غـلامرضا،تـاریخ سـیاسی 25 ساله ایران(از کودتا تا انقلاب)،ج 2،تهران،مؤسسه خدمات فرهنگی رسا،
(64)-1371،صص 280-279.
(65)-همگام با شـعارها در انـقلاب اسـلامی ایران،تهران،سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،1357،صص 33-31.
(66)-مجله زن‌روز،شم 1204-15/11/1367،صص 11-5.
(67)-همگام با شـعارهای انـقلاب اسلامی ایران،تهران،سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،1357،صص 35-34.
(68)-قاسمی،سیدفرید،خاطرات مطبوعاتی،تـهران،نـشرآبی،1383.
(69)-روزنـامه کیهان،شم 10615-27/10/1357،ص 3.
(70)-بولتن خبرگزاری پارس(محرمانه)،شم 303-27/10/1357،صص 13-12.
(71)-بریز،کلر و پیر بلانشه،ایران،انـقلاب بـه نام خدا،ترجمهء قاسم صنعوی،تهران،سحاب کتاب،1358،ص 15.
(72)- Ficher,Michael M.J,Iran:From Religious Dispute to Revolution.Cambridge,Massachusetts,and . london England:Harvard University Press,1980,PP.210-211
(73)-دانشجویان مسلمان پیرو خط امـام،از ظـهور تـا سقوط،تهران،مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی،1366،ص 370.
(74)-مرکز پژوهشهای فرهنگی اداره کل بنیاد شهید تهران بـزرگ،یـادنامه(زندگی‌نامه و روزشمار شهدای انقلاب اسلامی تهران بزرگ از 15 خرداد 1342 تا پایان 1357)،ج اول،تهران،اداره کـل بـنیاد شـهید تهران بزرگ،1373،ص 355.
(75)-همان،ص 357.
(76)-انتشارات ابوذر،از آزادی تا شهادت،قسمت اول از جلد دوم،تهران،مؤسسه خدمات فـرهنگی رسـا،1359،ص 33.
(77)-روزنـامه آیندگان،شم 3266-27/10/1357،صص 2-1.
(78)-سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران،گزارش زمـستان 57،تـهران،سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران،1372،صص 163-162.
(79)-روزنامه آیندگان،شم 3266-27/10/1357،ص 10.
(80)-هفت هزار روز تاریخ ایران و انـقلاب اسـلامی،ج 2 ص 1076.
(81)-همان،ص 1080.
(82)-روزنامه آیندگان،شم 3266-27/135710،ص 10.
(83)-هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی،ص 1079.
(84)-فوزی تـویسرکانی،ولی اللّه حـماسه‌های ملت به رهبری امام خمینی،قم،دار الفـکر،1357،صـص 217- 216.
(85)-آرشـیو مرکز آمار و اطلاعات بنیاد شهید،کد شـناسایی 1338872 و 104340.
(86)-مـرادی‌نیا،محمدجواد،خمین در انقلاب(برسی رخدادهای انقلاب اسلامی در خمین 1357-1340)،تهران، عروج،1377،ص 470.
(87)-دفتر ادبیات انـقلاب اسـلامی،آرشیو واحد تاریخ شفاهی(خـاطرات مـردمی).
(88)-همان.
(89)-جـلالی،غـلامرضا،تـقویم تاریخ خراسان(از مشروطه تا انقلاب اسـلامی)،تـهران،مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1377، ص 323.
(90)-شاکری،رمضانعلی،انقلاب اسلامی مردم مشهد از آغاز تـا اسـتقرار جمهوری اسلامی،مشهد،1359،ص 140.
(91)-همان،ص 141.
(92)-تقویم تـاریخ خراسان،ص 323.
(93)-همان.
(94)-هاشمی‌نژاد،سـیداحمد،فـریادگر شهر شهادت،تهران،مؤلف 1375،ص 364.
(95)-تـقویم تـاریخ خراسان،ص 323.
(96)-روزنامه کیهان،شم 10615-27/10/1357،ص 8.
(97)-: Fischer,Michael M.J,Iran london
(98)-موحد،ه،دوسال آخر رفرم...تا انقلاب،تهران،امیر کـبیر،ص 265.
(99)-درون انـقلاب ایران،ص 229.
(100)-آرشیو مرکز آمار و اطـلاعات بـنیاد شـهید،کدشناسایی،1133953.
(101)-مرکز اسـناد انـقلاب اسلامی،اسناد انقلاب اسـلامی،ج 3،تـهران،مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1374،صص 538 -537.
(102)-گزارش زمستان 57،ص 163.
(103)-آرشیو مرکز آمار و اطلاعات بنیاد شهید انـقلاب اسـلامی،کد شناسایی:1730657 و 1340515.
(104)-روزنامه آیندگان،شم 3267-28/10/1357،ص 2.
(105)-اسـناد انـقلاب اسلامی ج 4،ص 706.
(106)-هـمان،جـلد 2،ص 600.
(107)-هـمان،صص 603-602.
(108)-نشریه رویدادهای انـقلاب اسلامی در کرمان،ص 23.
(109)-روزنامه اندیشه(کرمان)،28/10/1357،ص 1.
(110)-بهبودی،هدایت اللّه،تبریز در انقلاب،عروج،1382،ص 471.
(111)-روزنامه آیندگان،شم 3266-27/10/1357،ص 10.
(112)-تبریز در انـقلاب،ص 472.
(113)-گـزارش زمستان 57،ص 163.
(114)-هنت،پل،کشیشهای انگلیسی در دوران انقلاب اسـلامی ایـران،تـرجمهء حـسین ابـوترابیان،تهران،اطلاعات،1365، ص 62.
(115)-روزنـامه آیـندگان،شم 3267-28/10/1357،ص 7.
(116)-حماسه اسلامی ملت به رهبری امام خمینی،ص 117.
(117)-همان،ص 3410.
(118)-از آزادی تا شهادت،قسمت اول از جلد دوم،صص 32-29.
(119)-گـزارش زمـستان 57،ص 163.
(120)-بـولتن خبرگزاری پارس(محرمانه)،شم 304-28/10/1357،ص 19.
(121)-بولتن خبرگزاری پارس(محرماه)،شـم 303-27/10/1357،ص 20.
منبع: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره 11
نظرات